Psixik rivojlanish va ta`lim

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI

PEDAGOGIKA FAKULTETI

PEDAGOGIKA PSIXOLOGIYA TA’LIM YO’NALISHI

3 “D”- GURUH TALABASI

AKRAMOVA NIGINANING PEDAGOGIKA-PSIXOLOGIYA FANIDAN YOZGAN

REFERATI

MAVZU: Tarbiya jarayonining psixik xususiyatlari

Buxoro - 2014

REJA

1. Inson shaxsining tarkib topishi va psixik rivojlanishining sharoitlari. Biologik va ijtimoiy omillar.

2. Psixik taraqqiyot va ta`limning o’zaro munosabati.

3. Pedagogikada yosh davrlarini tabaqalash muammolari.

4. Xulq-atvor va odatni shakllantirish - shaxsni tarbiyalashning asosiy yo’nalishi sifatida

5.Xulosa

6. Adabiyotlar ro`yxati

1.Inson shaxsining tarkib topishi va psixik rivojlanishning sharoitlari. Biologik va ijtimoiy omillar

Psixik rivojlanish va bu o’zgarishlarga sabab bo’ladigan kuchlar o’rtasidagi munosabat qonunlarini o’rganish - yosh davrlari psixologiyasi va pedagogik psixologiya fanining muhim va dolzarb muam’adlaridan biridir.

Inson shaxsining psixik rivojlanishi va uning shakllanishi murakkab tadqiqot jarayonidir. Zero, uning o’ziga xos xususiyatlari va qonuniyatlarini asosli ilmiy bilish, o’quvchi shaxsiga pedagogik jihatdan ta`sir ko’rsatishning zarur hartidir.

Inson - biosotsial mavjudotdir. Uning birligi, bir tomondan, kishining psixik, tug’ma ravishda tashkil topgan -xususiyatlari (masalan, ko’rish yoki eshitish sezgilarining, shuningdek, oliy nerv tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari), ikkinchi tomondan esa faoliyatning ongli sub`ekti va ijtimoiy taraqqiyotning faol ishtirokchisi sifatada uning xulq-atvor (masalan, axloqiy odatlar) xususiyatlarida namoyon bo’ladi.

Xo’sh, odam psixikasi va xatti-harakatlarida namoyon bo’ladigan bu xususiyatlarni nimalar sirasiga kiritish mumkin? Inson psixikasining tabiati biologikmi yoki inqilobiy xarakterga egami?

Inson shaxsining tarkib topishi va psixik rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillarning muammosi o’z mohiyati jihatidan goyaviy xarakterga ega. Shu bois, bu masalani hal qilishda bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan turli oqimlar, yo’nalishlar maydonga kelgan. Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishda maydonga kelgan birinchi oqim biogenetk kontseptsiya, nazariya bo’lsa, ikkinchi oqim sotsiogenetik kontseptsiyadir.

Inson shaxsining tarkib topishini tushuntirishga intiluvchi biogenetik oqim XIX acrning ikkinchi yarmida maydonga kelgan.

Bola psixik xususiyatlarining tug’ma tabiati haqidagi ta`limot shu vaqtga qadar aksariyat psixologiya maktablarining asosini tashkil etib kelmoqda. Mazkur ta`limot inson psixikasining barcha umumiy va individual xususiyatlari tabiat tomonidan belgilangan, uning biologik tuzilishiga tenglashtirilgandir, psixik rivojlanish esa, irsiy yo’l bilan azaldan belgilanib, inson organizmiga joylashtirilgan shu xususiyatlarning maromiga etilish jarayonidan iborat deb ta`kidlaydi, Ma`lumki, nasliy xususiyatlar tug’ma yo’l bilan nasldan naslga tayyor holda beriladi, biroq shunday bo’lishiga qaramay, bu oqim namoyandalari inson shaxsi va uning barcha xususiyatlari ichki qonunlar» asosida, ya`ni nasliy xususiyatlar negizida maydonga keladigan narsa, biologik omillarga bog’liqdir, deb ta`kidlaydilar.

Biogenetik ta`limot inson qobiliyatlarining rivojlanish darajasi (chunonchi, imkoniyatlarning chegarasi, uning eng yuksak nuqtasi) taqdir tomonidan belgilanib quyilganligini, o’quvchi imkoniyatlari va qobiliyatlarini maxsus testlar yordamida aniqlab, undan so’ng ta`lim jarayonini uning irsiyat tomonidan belgilangan taraqqiyot darajasiga moslashtirish, ularning aqliy istet’dod darajalariga qarab turli mavqedagi maktablarda tahsil olishi zarur deb ta`kidlashadi.

Chunonchi, bu yo’inalish tarafdorlaridan, amerikalik psixolog E.Torndayk o’quvchilarning «tabiiy kuchlari» va «tug’ma mayllar»ini psixik rivojlanishning etakchi omili qilib ko’rsatib, muhitning, ta`lim-tarbiyaning ta`siri - ikkinchi darajalidir, deb aytadi.

Avstraliyalik psixolog K.Byuler bolalarning faqat aqliy taraqqiyotigina emas, balki axloqiy rivojlanishi ham nasliy tomondan belgilangandir, deb ta`kidlaydi.

Amerikalik pedagog va psixolog Dj D’yui - inson tabiatini o’zgartirib bo’lmaydi, odam irsiyat vositasida hosil qilgan ehtiyojlari va psixik xususiyatlari bilan tug’iladi. Bu ehtiyojlar va psixik xususiyatlar tarbiya jarayonida namoyon bo’lib, ba`zida o’zgarishi, tarbiyaning esa miqdorini belgilab beruvchi mezondir, deb hisoblaydi.

Venalik vrach-psixolog Z.Freyd mazkur oqim namoyandasi sifatida shaxsning faolligini, uni harakatga keltiruvchi kuchlarni quyidagi tarzda tushuntirishga intiladi. Odam o’zining qadimiy hayvon tariqasidagi avlod-ajdodlaridan nasliy yo’l bilan o’tgan instinktiv mayllarning namoyon bo’lishi tufayli faoldir. Z.Freydning fikriga ko’ra, instinktiv mayllar asosan jinsiy instinktlar shaklida namoyon bo’ladi. Z.Freyd, shaxsning faolligini dastavval jinsiy mayllar bilan bog’laydi. Biroq instinktiv mayllar jamiyatda xuddi hayvonot olamidagidek erkin namoyon bo’lavermaydi, jamiyatdagi jamoa hayoti odamni, undagi mavjud instinktiv mayllarni (ya`ni, jinsiy mayllarni) juda ko’p jihatdan cheklab qo’yadi. Oqibatda odam o’zining ko’p instinktlari va mayllarini bosishga, tormozlashga majbur bo’ladi. Uning ta`limotiga ko’ra, tormozlangan instinkt va mayllar yo’qolib ketmaydi, balki bizga noma`lum bo’lgan ongsizlik darajasiga o’tkazilib yuboriladi. Ongsizlik darajasidagi bunday instinktlar va mayllar har turli komplekslar»ta birlashadilar, giyo inson shaxsi faolligining haqiqiy sababi ayni shu «komplekslar» ning namoyon bo’lishidir. Z. Freydning ta`limotidan, uning ochiqdan-ochiq biologizatorlik targibotchisi ekanligini, inson shaxsining faolligini jinsiy mayllardan iborat ekanligi haqidagi nazariyasi ilmiy asosga ega emasligini e`tirof etish mumkin.

Bunday ta`limotlardan, xususan din homiylari keng foydalanib, insonning taqdiri ana shu ilmlar bilan chambarchas bog’liqdir, deb ta`kidlashadi.

Inson shaxsining tarkib topishini o’rganish davomida yuzaga kelgan yana bir ta`limot - sotsiogenetik kontseptsiya qobiliyaglarning taraqqiyotini, faqat, tevarak-atrofdagi muhitning ta`siri bilan tushuntiradi. Bu yo’nalish o’z zamonasi uchun ilg’or hisoblangan XVIII asr frantsuz olimi K.Gel’vetsiy ta`limotidan boshlangan. K.Gel’vetsiyning ta`limotiga ko’ra, barcha odamlar aqliy va axloqiy rivojlanishi uchun tugilishdanoq mutlaqo bir xil tabiiy imkoniyatga ega bo’ladilar, Shuning uchun odamlarning psixik xususiyatlaridagi farq, faqatgina muhit va tarbiyaning turlicha ta`sir qilishi bilan vujudga keladi, deb tushuntiriladi. Bu nazariya odamlarning psixik, ruhiy, oqibatda ijtimoiy tengsizlikni ularning tugma xususiyatlari degan ta`limotga qarshi qaratilgan edi. Bu nazariyaning xorijiy mamlakatlardagi hozirgi turli namoyandalari psixikaning rivojlanishida ijtimoiy mushitning goyat darajada muhim roli borligini e`tirof etadilar.

Inson shaxsining tarkib topishini o’rganish davomida yuzaga kelgan sotsiogenetik kontseptsiya fanda eksperimentlarning rivojlanishi bilan bog’liqdir. Ma`lumki, XVII asrning oxiri va XVIII asrning boshlarida tabiiy fanlar jadal sur`atlar bilan rivojlana boshladi. O’sha paytda hammaning diqqat-e`tibori mo’jizakor tajribaga qaratilgan edi. Bu hodisa inson shaxsining tarkib topishi masalasiga ham ta`sir qilmay qolmadi.

Sotsiogenetik kontseptsiya namoyandalari insonning butun taraqqiyoti, shu jumladan, shaxsiy xususiyatlarning tarkib topishi, asosan, tajribaga bogliqdir. Bu nazariyada shaxsda ro’y beradigan o’zgarishlarni jamiyatning tuzilishi, ijtimoiylashish usullari, atrofidagi odamlar bilan o’zaro munosabat vositalari asosida tushuntiriladi. Bu ta`limotga ko’ra inson biologik tur sifatida tug’ilib, hayotdagi ijtimoiy hart-haroitlarning bevosita ta`siri ostida shaxsga aylanadi.

Chunonchi, angliyalik olim Djon Lokk dunyoga kelgan yangi chaqaloq bolaning ruhini «top-toza taxtaga» o’xshatadi. Uning fikricha, bolaning «top-toza taxta» tarzidagi ruhiga nimalarni yozish mutlaqo katta odamlar ixtiyorlaridadir. Shuning uchun bolaning qanday odam bo’lib etishishi, ya`ni unda qanday shaxsiy fazilatlarning tarkib topishi bola hayotdan oladigan tajribaga, o’zgalar bilan muloqot jarayonida oladigan hayotiy tushuncha va tasavvurlariga bog’liqdir, deb ta`kidlaydi.

Har ikkala yo’nalishning namoyandalari, o’z manfaatlarining tashqi jihatdan bir-biriga qarama-qarshi bo’lishiga qaramay, insonning psixik xususiyatlarini yo nasliy, biologik omillar ta`siri ostida, yoki o’zgarmas muhit ta`sirida avvaldan belgilangan va o’zgarmas narsa, deb e`tirof etadilar.

Ma`lumki, odam shaxs sifatida muntazam, qandaydir faoliyatda tarkib topib boradi, rivojlanadi, uning faolligi namoyon bo’ladi. Agarda hayvonlar tevarak-atrofdagi tashqi muhitga passiv moslashib, hayot faoliyatlarida tabiatdagi, ya`ni tashqi muhitdagi tayyor narsalardan foydalansalar, odam esa tevarak-atrofidagi tashqi muhitga faol ta`sir ko’rsatib, uni o’z irodasiga bo’ysundiradi hamda o’zgartirib, o’z ehtiyojlarini qondirishga xizmat qildiradi.

Kuzatishlar jarayonida shu narsa ma`lum bo’ldi-ki, odamdagi tug’ma, irsiy mexanizmlari uning psixik rivojlanishiga ta`sir ko’rsatadi-yu, biroq uning mazmunini ham, shaxsiy fazilatlarini ham belgilab bera olmaydi. Ta`kidlash zarurki, muhit ham bola psixikasini rivojlantirishda muayyan rol o’ynaydi. Faqat, buning uchun bolani o’qitayotgan kishilarning ta`siri natijasida bola ana shu muhitni faol ravishda o’rganib olishi, tabiiydir.

2. Psixik taraqqiyot va ta`limning o’zaro munosabati

Psixologiya fani zamonaviy ta`limotga asoslangan holda inson shaxsining tarkib topishini asosan uchta omilning ta`siriga bogliqligini dalillar asosida izoshlab beradi,

Ulardan,

- birinchisi - inson tug’ilib voyaga etadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta`siri;

- ikkinchisi - odamga uzoq muddat davomida muntazam tarzda beriladigan ta`lim-tarbiyaning ta`siri;

- uchinchisi - odamga tug’ma ravishda, tayyor holda beriladigan nasliy xususiyatlarning ta`siridir.

Ma`lumki, har bir odam o’ziga xos, boshqalarda aynan takrorlanmaydigan ijtimoiy muhitda, aniq ijtimoiy munosabatlarda, ya`ni oila, jamoa va jamiyatda, odamlar orasida yashab ulg’ayadi, shakllanadi.

Bu ijtimoiy munosabatlarga odam jamiyat a`zosi sifatida, ma`lum sinfning, u yoki bu ijtimoiy guruhning namoyandasi sifatida va nihoyat, tashkil qilinganlik va uyushqoqlik darajasi turlicha bo’lgan muayyan jamoalarning faol a`zosi sifatida qatnashadi.

Shaxsning mohiyati o’z tabiati jihatidan ijtimoiy xarakterga egadir. Shaxsdagi barcha psixik xisusiyatlari, ijodiy faolligining rivojlanish manbalari uning tevarak-atrofidagi ijtimoiy muhitda, jamiyatdadir. Inson shaxsi sababiy bogliqlikda bo’lib, uning ijtimoiy turmushi bilan belgilanadi. Mana shu ma`noda shaxsning taraqqiyoti odamlar bilan munosabatda yuzaga keladigan ijtimoiy tajribani egallash jarayonidan iboratdir. Buning natijasida insonning psixik xususiyatlari, axloqiy fazilatlari, xarakteri, irodaviy sifatlari, qiziqishlari, e`tiqod va dunyoqarashi tarkib topadi.

Muhit, ma`lum maqsadga qaratilgan ta`lim va tarbiya, azaldan berilgan, genetik jihatdan qat`iy belgilangan nimanidir namoyon qilish uchun haroitgina bo’lib qolmay, balki inson psixik xususiyatlarini tarkib toptiradi.

Bu borada, birinchidan, odam muhit ta`siri ostidagi passiv ob`ekt bo’lmay, balki faol mavjudotdir, Shu bois tashqi hayot haroiti tashqi ta`siri inson psixikasini belgilamaydi, balki odamning muhit bilan bo’lgan o’zaro ta`siri orqali, uning muhitdagi faoliyaty orqali belgilanadi. Shu sababli muhitning ta`siri haqida emas, balki odamning tevarak-atrofdagi muhit bilan faol o’zaro ta`siri haqida gapirish maqsadga muvofiqdir.

Ikkinchidan, psixikaning rivojlanishi pirovard natijada tashqi haroitlarga, tashqi ta`sirotlarga bog’liqdir. Lekin bu rivojlanishini bevosita tashqi haroitdan va tashqi vaziyatdan keltirib chiqarib bo’lmaydi. Bu haroitlar xamda vaziyatlar hamisha odamning hayotiy tajribasi, uning shaxsi, individual psixologik xususiyatlari va psixik qiyofasi orqali ta`sir qilad.

Uchinchidan, odam faol mavjudot sifatida o’zi ham ongli ravishda o’z shaxsini o’zgartirishi, ya`ni o’zi-o’zini tarbiyalash bilan shug’ullanishi mumkin. Lekin, bu jarayon atrof-muhitdan ajralgan holda emas, balki muhit bilan moslashgan holda va muhit bilan o’zaro munosabatda sodir bo’ladi.

Yuqoridagilardan xulosa chiqarib shuni aytish mumkinki, odamning (bolaning, o’quvchining) ijtimoiy tashkil topgan va faol faoliyati uning psixik rivojlanishining asosi, vositasi hamda hartidir.

O’z-o’zidan ma`lumki, odamning psixik rivojlanishi uchun tabiiy, biologik imkoniyatlar nihoyatda zarurdir. Inson psixik xususiyatlari me`yorida tarkib topishi ichun muayyan darajadagi biologik tuzilish, inson miyasi va nerv sistemasi bo’lishi hart. Bu tabiiy xususiyatlar psixik rivojlanishni harakatga keltiruvchi kuchlar, omillar emas, balki faqat dastlabki haroitlardir, xolos.

Tabiiy xususiyatlar taraqqiyotni harakatga keltiruvchi kuch emasligiga qaramay, inson psixik taraqqiyotiga ta`sir ko’rsatadi.

Birinchidan, tabiiy xususiyatlar psixik xususiyatlar taraqqiyotining turli yo’llarini va usullarini belgilab beradi. Inson nerv sistemasining xususiyatlari o’z-o’ziga shaxsning hech qanday psixik xususiyatlarini belgilamaydi, hech bir me`yordagi bola dadil yoki qo’rqoq, irodali yoki irodasiz, mehnatsevar yoki yalqov, intizomli yoki intizomsiz bo’lib tugilmaydi. Agarda tarbiya to’g’ri tashkil qilinsa, nerv sistemasining istalgan tipi asosida xarakterning barcha ijtimoiy qimmatli xislatlarini shakllantirish mumkin. Masalan, sabog-matonat va o’z-o’zini tuta bilish xislatini nerv sistemasining tipi shiddatli bo’lgan bolalarda ham, yoki nerv sistemasiniig tipi vazmin bo’lgan bolalarda ham tarbiyalash mumkin va tarbiyalasa bo’ladi. Biroq birinchi holdagi bolalarni tarbiyalash ikkinchi xildagilarni tarbiyalashga qaraganda qo`yinroq bo’ladi. Har ikkala holda kerakli sifatlarni tarbiyalash yo’llari va usullari ham turlicha bo’ladi.

Ikkinchidan, tabiiy xususiyatlar odamning biror sohada erishgan yutuqlari darajasiga ham ta`sir qilishi mumkin. Masalan, qobiliyat kurtaklarida tug’ma individual farqlar mavjud. Shu sababli ba`zi odamlar boshqa odamlardan ma`lum bir faoliyatni egallash imkoniyati jihatidan ustun turishadi. Ba`zida esa aksincha, biror-bir faoliyat turini egallash imkoniyati jihatidan esa ulardan ortda qolishlari mumkin. Mana shu ma`noda olganda odamlar o’z qobiliyatlarini baravar rivojlantirish imkoniyatiga ega emaslar, Garchi tabiiy kurtaklar o’qivchilarning psixik rivojlanishi uchun ma`lum ahamiyatga ega bo’lsa ham (shu sababli, masalan, ta`lim jarayonida ayrim o’quvchilardan boshqa o’quvchilarga nisbatan ko’proq zo’r berish talab qilinadi, ayrim o’quvchiga o’qituvchi ko’proq kuch sarflaydi, e`tibor beradi va ko’proq vaqt ajratadi), bu kurtaklarning o’zi psixik taraqqiyotda hal qiluvchi rol o’ynamaydi.

Turli yo’nalishga ega bo’lgan psixologlar, bir tomondan ta`lim va tarbiya, ikkinchi tomondan esa rivojlaning o’rtasidagi o’zaro munosabati muammosini keng doirada muhokama qilmoqdalar.

Rivojlanish deganda, odatda hodisalarning har ikki turi tushuniladi va bu tushunchalar bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir; 1) miyaning biologik, organik etilishi, uning anatomik-fiziologik tuzilishi jishatidan etilishi; 2) psixik (aqliy) rivojlanishning ma`lum o’sish darajalari sifatidagi, o’ziga xos aqliy etilish sifatidagi psixik rivojlanishni o’z-o’zidan mla`lumki, aqliy rivojlanish miya tuzilitsining biologik echilishi bilan bogliqdir va bu xususiyat ta`lim-tarbiya ishlarida, albatga, hisobga olinishi lozim, chunki ta`lim miyaning organik jihatdan etilishini inkor eta olmaydi. Biroq miya tuzilishining organik jihatdan etilishini muhitga, ta`lim-tarbiyaga mutlaqo boglanmagan holda o’zining qat`iy biologik qonunlari asosida sodir bo’ladi, deb bo’lmaydi. Muhit, ta`lim-tarbiya va tegishli mashq, miya tuzilishining organik jihatdan etidishiga yordam beradi.

Bu jarayonda ta`lim qanday mavqega ega? Ta`lim rivojlanishga nisbatan etakchi vazifani bajaradimi yoki aksincha? Bu muammoning hal qillnishi ta`lim jarayonining mazmuni va metodikasini, o’quv darajalari va darsliklarning mazmunini belgilab beradi.

Bu borada nemis psixologi V.SHtern: ta`lim psixik rivojlanishning orqasidan boradi va unga moslashadi, degan fikrni olga surgan edi. Bu fikrga qarama-qarshi rus psixologi L.S.Vigotskiy bolaning psixik rivojlanishida ta`lim va tarbiyaning etakchilik roli bor, degan qoidani birinchi bo’lib ilgari surdi va uni: ta`lim rivojlanishdan oldinda boradi va uni o’z orqasidan ergashtirib olib boradi, deb aniq ifodalab, beradi. Yuqorida bayon qilingan birinchi fikrga muvofiq ta`lim faqat rivojlanish tomonidan erishilgan narsalardan foydalanadi. Shuning uchun aqliy jihatdan etilish jarayoniga aralashmaslik, unga , xalaqit bermaslik, balki ta`lim uchun imkoniyat etilguncha chidam bilan passiv kutib turish kerak.

Shveytsariyalik psixolog J.Piajening nazariyasi ham ayni shu g’oyalar bilan yug’rilgandir.

J.Piajening fikricha, bolaning aqliy o’sishi o’zining ichki qonunlari asosida rivojlana borib, sifat jihatdan o’ziga xos bir qator genetik bosqichlarni bosib o’tadi. Ta`lim - bu aqliy etilish jarayonini faqat bir qadar tezlatishga yoki sekinlashtirishga qobildir, lekin u aqliy jihatdan etilish jarayoniga hech qanday jiddiy ta`sir ko’rsata olmaydi. Demak, ta`lim rivojlanish qonunlariga bo’ysunishi kerak. Masalan, bolada mantiqiy tafakkur etilmay turib, uni mantiqiy fikr yuritishga o’rgatish foydasizdir. Ta`limning turli bosqichlari bolaning tegishli psixologik imkoniyatlari pishib etiladigan muayyan yoshidan qat`iy nazar bogliqligi ana shundan kelib chiqadi.

Ta`kidlash joizki, ta`lim etakchi rolni bajaradi, ta`lim va rivojlanish esa o’zaro bir-biriga bog’liqdir; ular alohida sodir bo’ladigan ikki jarayon bo’lmay, balki bir butun jarayondir. Ta`limsiz to’la aqliy rivojlanish bo’lishi mumkin emas. Ta`lim rivojlanishga turtki bo’ladi, rivojlanishni o’z ortidan ergashtirib boradi. Zarur haroit tugilganda ta`lim mantiqiy fikrlash malakasini tarkib toptiradi va tegishli aqliy rivojlanish uchun zamin bo’ladi. Lekin, ta`lim rivojlanishga turtki bo’lish bilan bir vaqtda o’zi rivojlanishga tayanadi, erishilgan rivojlanish darajasining xisusiyatlarini, rivojlanishning ichki qoidalarini, albatta, inobatga oladi. Ta`limning imkoniyatlari juda keng bo’lsada, biroq cheksiz emas. Yirik rus psixologi L.S.Vigotskiy ta`lim va taraqqiyot muammosiga ijtimoiy-tarixiy jarayon nuqtai-nazaridan yondashib, bilimlarni o’zlashtirish insoniyatning tarixiy taraqqiyotida yaratilgan madaniyatda ishtirok etish jarayonidir, deb ta`kidlaydi. U olga surgan psixik funktsiyalar taraqqiyotining madaniy-tarixiy nazariyasiga ko’ra, psixik faoliyat taraqqiyoti uning «tabiiy» shaklini bevosita qayta qurgan holda, turli alomatlar bilan avval tashqi, so’ng ichki ifodalanishni nazarda tutib, «madaniy» shaklini egallash tushuniladi.

Shu munosabat bilan L.S.Vigotskiyning psixologiyaga kiritgan ch-psixik taraqqiyotning eng yaqip zonasil tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi. Buning asl mohiyati, bolaning mustaqil faoliyati kattalar bilan hamkorlikda, uning rahbarligida amalga oshiriladi. L.S.Vigotskiy tomonidan kiritilgan «psixik taraqqiyotning eng yaqin zonasi» tushunchasi «ta`lim taraqqiyotdan oldinda boradi» degan umumiy qoidaning yaqqol mazmunini tushunshi uchun imkoniyat yaratadi.

E.Torndayk va J.Piajening ta`lim bilan taraqqiyotni ayni bir narsa deb tushuntirishiga qaramay L.S.Vigotskiy: «Bala taraqhiyotini hech mahal maktab ta`limidan tashiaridagi soya deb hisoblash mumkin emas», - deb ta`kidlaydi. Bundan tashqari, ta`lim va taraqqiyot bir-biriga tobe bo’lmagan jarayonlardir, degan yunalishdagi psixologlarni ham u qattiq tanqid qiladi. P.P.Blonskiy ta`limning bola taraqqiyotidagi o’rniga alohida ahamiyat beradi. Shuning uchun o’quvchilarning aqliy rivojlanishi to’g’ridan-to’g’ri maktab dasturi mazmuniga bog’liq ekanligini ta`kidlaydi. Uning fikricha, ta`lim jarayonida bolalar ma`lum qoida asosida faoliyat qilishga odatlanadilar. Ta`lim ta`siri natijasida o’quvchilarda o’z-o’zini va o’zining aqliy faoliyatini nazorat qilish yuzaga keladi. Psixolog-olimlardan V.V.Davidov, P.YA.Gal’perin, D.B.El’konin, N.A.Menchinskaya, A.A.Lyublinskaya, e././ozievlar o’z tadqiqotlarida ta`limning taraqiyotdagi etakchi rolini ta`kidlashadi.

Psixik taraqqiyotning omillari va haroitlari aniqlab olingan taqdirda ham, psixikada yuzaga keladigan o’zgarishlarning manbalari, psixik rivojlanishni harakatga keltiruvchi kuchlar nimalardan iborat, degan savolning tuzilishi, tabiiydir.

Bolaning psixik rivojlanishini harakatga keltiruvchi kuchlar murakkab va turli-tumandir. Rivojlanishning mohiyatini qarama-qarshiliklar kurashidan, ichki ziddiyatlar bolaning, psixik rivojlanishini bevosita harakatga keltiruvchi kuchlar, ta`lim va tarbiya jarayonida yuzaga keladigan hamda bartaraf qilinadigan eskilik va yangilik o’rtasidagi qarama-qarshiliklardan iboratdir. Bunday ziddiyatlarga, masalan, faoliyat tomonidan yuzaga keladigan yangi ehtiyojlar bilan ularni qondirish imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlar; bolaning o’sib borayotgan jismoniy va ruhiy imkoniyatlari bilan eski, tarkib topgan o’zaro munosabat shakllari va faoliyat turlari o’rtasidagi ziddiyatlar; jamiyat, jamoa, katta odamlar tomonidan kundan-kunga ortib borayotgan talablar bilan psixik taraqqiyotning mazkur darajasi o’rtasidagi ziddiyatlar kiradi.

Masalan, kichik maktab yoshidagi o’quvchida mustaqil irodaviy faoliyatga nisbatan bo’lgan tayyorlik bilan xatti-harakatlarning mavjid vaziyatga yoki bevosita ichki kechinmalarga bog’liqligi o’rtasida ziddiyat mavjuddir o’smirlarda esa eng kuchli ziddiyatlar bir tomondan, uning o’ziga o’zi baho berishi va o’z talablari darajasi va ikkinchi tomondan, atrofdagilarning unga nisbatan bo’lgan munosabatlari haqidagi ichki kechinmasi o’rtasida, shuningdek, o’zining jamoadagi real mavqei to’g’risidagi ichki kechinmasi o’rtasida; katta odamlar hayotida tula huquqli a`zo sifatida qatnashishi ehtiyoji bilan bunga o’z imkoniyatlarining mos kelmasdigi o’rtasida paydo bo’ladi.

Ko’rsatilgan barcha ziddiyatlar birmuncha yuqori darajadagi psixik faoliyatlarni tarkib toptirish orqali bartaraf qilinadi. Natijada bola psixik rivojlanishning yanada yuksakroq bosqichiga ko’tariladi. Ehtiyoj qondiriladi - ziddiyat yoqoladi. Biroq qondirilgan ehtiyoj, yangi ehtiyojni tugdiradi. Bu ziddiyat boshqa bir ziddiyat bilan almashinadi, taraqqiyot davom etadi.

Rivojlanish faqat sof miqdor o’zgarishlari jarayonidan, ya`ni qandaydir psixik hodisalarning, xususiyat va sifatlarning ko’payishi yoki kamayishidan iborat bo’lib qolmay, balki sifat jihatdan yangi xususiyatlarning, ya`ni yangidan hosil qilingan sifatlarning paydo bo’lishi bilan bog’liqdir.

Psixologlar psixik rivojlanishning umumiy qonuniyatlari borligini qayd etib ko’rsatmoqdalar. Biroq muhit ta`siriga nisbatan bu qonuniyatlar ikkilamchidir, chunki bu qonuniyatlarning o’ziga xos xususiyatlari hayot haroitiga, faoliyatga va tarbiyaga bogliqdir. Mana shunday umumiy qonuniyatlarga birinchi navbatda psixik rivojlanishning votekisligi kiradi. Buning mohiyati shundan iboratki, har qanday haroitda, hatto ta`lim va tarbiyaning eng qulay haroitlarida ham shaxsning turli psixik belgilari, funktsiyalari va xususiyatlari rivojlanioshing bitta darajasida to’xtab turmaydi. Bolaning ayrim yosh davrlarida psixikaning u yoki bu yo’nalishlarida rivojlanish uchun nishoyatda qulay haroitlar paydo bo’ladi va bu haroitlarning ba`zilari vaqtinchalik, o’tkinchi xarakterda bo’ladi. U yoki bu psixik xususiyatlar va sifatlarning rivojlanishi uchun eng qulay haroitlar bo’lgan ana shunday yosh davrlari senzitiv davrlar deb ataladi. (L.SVigotskiy, A.N.Leont’ev). Bunday senzitivlik davrining mavjudligiga miyaning organik jihatdan etilish qonuniyati ham, ayrim psixik jarayonlar va xususiyatlar ham, hayotiy tajriba ham sabab bo’ladi.

Shunday qilib, bolaning, maktab o’quvchisining psixik rivojlanishi - murakkab tarqqiyot jarayonidir.

3. Pedagogik psixologiyada yosh davrlarini tabaqalash muammolari

Psixologiya fanida yosh davrlarini tabaqalash bo’yicha turlicha usullar mavjuddir. Bu inson shaxsini tadqiq qilishga turli nuqtai-nazardan yondashuvi va mazkur muammoning mohiyatini turlicha yoritadi,

Ma`lumki, har bir davr o’zining muhim hayotiy haroitlari, ehtiyojlari va faoliyati, o’ziga xos qarama-qarshiliklari, psixikasining sifat xususiyatlari va psixik jihatdan xarakterli yangi sifatlarning hosil bo’lishi bilan ajralib turadi. Har bir davr o’zidan oldingi davr tomonidan tayyorlanib, uning asosida shakllanishi va o’z navbatida, o’zidan keyingi davrning paydo bo’lishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi, Shi o’rinda psixologiyada mavjud yosh davrlarini tabaqalash nazariyalariga urg’u berib o’tish maqsadga muvofiqdir.

Shveytsariyalik psixolog J.Piajening aql-idrok nazariyasi, aql-idrok funktsiyalari hamda uning davrlari haqidagi ta`limotni o’z ichiga oladi. Aql-idrokning asosiy vazifalari, moslashish va ko’nikishdan iborat bo’lib, bu uning doimiy vazifalar turkumini tashkil etadi,

Muallif, bola aql-idrokini quyidagi psixik rivojlanish davrlariga tasniflaydi:

1) sensomotor intellekti - tugilgandan 2 yoshgacha; 2) operatsiyagacha tafakkur davri - 2 yoshdan 7 yoshgacha; 3) aniq operatsiyalar davri - 7, 8 yoshdan - 11, 12 yoshgacha; 4) rasmiy operatsiyalar davri.

Frantsuz psixologi A.Vallon esa yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratadi: 1) homilaning ona qornidagi davri; 2) impul’siv harakat davri – tug’ilgandan 6 oylikkacha; 3) his-tuygu davri (emotsional) - 6 oylikdan 1 yoshgacha; 4) sensomotor (idrok bilan harakatning uyg’unlashuvy) davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha; 5) personologizm (shaxsga aylanish) davri - 3 yoshdan - 5 yoshgacha; 6) farqlash davri - 6 yoshdan - 11 yoshgacha; 7) jinsiy etilish va o’spirinlik davri - 12 yoshdan -18 yoshgacha.

Rus psixologiyasidagi yosh davrlarini tabaqalash muammosi dastlab L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, B.G.Anan’ev singari yirik psixologlarning asarlarida o’z aksini topa boshlagan. Keyinchalik bu muammo bilan shugullanuvchilar safi ortib bordi, shu bois yosh davrlarini tasniflash muammosi o’zining kelib chiqishi, ilmiy manbai, rivojlanish jarayonlariga yondashilishi nuqtai nazaridan bir-biridan keskin farq qiladi. Hozirgi vaqtda yosh davrlarini tabaqalash yuzasidan mulohaza yuritishda olimlarning ilmiy qarashlarini muaayan guruhlarga ajratish va ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiqdir.

L.S.Vigotskiy psixologlarning yosh davrlarini tabaqalash nazariyalarini tanqidiy tahlil qilib, muayyan rivojlanishni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlarga tayanib, yosh davrlarini quyidagi bosqichlarga ajratadi;

1. Chaqaloqlik davri inqirozi.

2. Go’daklik davri - 2 oylikdan 1 yoshgacha. Bir yoshdagi inqiroz.

3. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha - 3 yoshdagi inqiroz.

4. Maktabgacha davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha - 7 yoshdagi inqiroz.

5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha - 13 yoshdagi inqiroz.

6. Pubertat (jinsiy etilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha, 17 yoshdagi inqiroz.

L.S.Vigotskiy o’zining yosh davrlarini tabaqalash nazariyasini ilmiy asoslab, ta`riflab bera olgan. Olim eng muhim psixik yangilanishlar haqida ilmiy va amaliy ahamiyatga molik mulohazalar bildirgan. Biroq, bu mulohazalarda ancha munozarali, bahsli o’rinlar ham mavjud. Umuman LS.Vigotskiyning yosh davrlarini tabaqalash nazariyasi ilmiy-tarixiy ahamiyatga ega, uning rivojlanishni amalga oshiruvchi inqirozlar to’g’risidagi mulohazali va olga surgan goyalari hozirgi kunning talablariga mosdir.

Xulq-atvor va odatni shakllantirish - shaxsni

tarbiyalashning asosiy yo’nalishi sifatida

Tarbiya psixologiyasi maqsadga muvofiq ravishda tashkil etilgan pedagogik jarayon sharoitida inson shaxsi shakllanishining qonuniyatlarini o’rganadi, Tarbiya har qanday jamiyatning muhim vazifasidir.

Tarbiya-bu shaxsning ijtimoiy, ma`naviy va ishlab chiqarish faoliyatiga tayyorlash maqsadida uning ma`naviy, jismoniy kamolotiga muntazam ravishda ta`sir ko’rsatish jarayonidir.

Prezidentimiz I.A. Karimov. «Ta`limning yangi modeli jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi. O’zining qadr-qimmatni anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo`lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo’lamiz» deb ta`kidlaganlaridek, «Ta`lim to’g’risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» bugungi kunda shaxs tarbiyasiga jiddiy e`tiborni qaratmoqda.

Tasavvur qiling: ilmli, katta iqtidorlarga qurbi etadigan, qonunlarni yaxshi o’zlashtirgan mutaxassis - ma`naviyatsiz, tarbiyasiz, axloqsiz bo’lsa nima qilish mumkin? U o’z manfaatini o’ylaydi, Vatan uchun biror narsa qurbon qila olmaydi, chunki-u xudbin. Unda mehr-oqibat, fidoyilik, vatanparvarlik, milliy g`urur yo’q. U muhtojlarga yordam bermaydi, chunki unda tarbiya shakllanmagan.

Xulq-atvor va odatni shakllantirish-ma`lumki, odam ongining yuksak belgilaridan biri - uning o’zini anglashidir. Odamning o’zini anglashi o’z navbatida shaxsning muhim belgisi hisoblanadi. Odam o’z tevarak-atrofidagi olamni biluvchi va shu olamga ta`sir etuvchi sub`ektdir. Odamning idrok etadigan, tasavvur qiladigan narsalari uning uchun ob`yektdir. Ana shu nuqtai-nazardan olganda, odamning o’zini anglashi sub`ektiv ravishda o’zini “men” deb his qilishida ifodalanadi.

Odam ijtimoiy zot bo`lganligidan unga o’zligini anglash qobiliyati xosdir. Faqat ijtimoiy hayotda, o’zga kishilar bilan qiladigan har turli munosabatlarda odamning o’zini anglash, o’zini «men» deb bilish vujudga keladi va taraqqiy etadi. Odam o’zini alohida shaxs sifatida kim deb bilishi, o’zining o’tmishi va kelajagini anglashi, o’z huquq va burchini anglashi va nihoyat o’zining fazilat hamda kamchiliklarini anglashi o’zini anglashiga kiradi.

Insonning tabiatini o’zgartiradigan, uning shaxsini tarkib topishiga ta`sir qiladigan kuch ijtimoiy omillar yoki boshqa qilib aytganda, jamiyat ishlab chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqarish munosabatlarining o’sishi va o`zgarishidir. Bundan tashqari yana inson shaxsining tarkib topishiga ta`sir qiluvchi kuchli omil inson orttirgan tajribalarning tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir. Shunday qilib, inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo’lib, u kishining individual hayoti davomida ma`lum konkret omillarning ta`siri ostida sekin-asta tarkib topadi. Ilmiy manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta faktorlar ta`sirida tarkib topadi. Ulardan birinchisi, odam tug’ilib o’sadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta`siri bo’lsa, ikkinchisi, odamga uzoq muddat davomida sistemali beriladigan ijtimoiy ta`lim-tarbiyaning ta`siridir va nihoyat, uchinchisi odamga nasliy yo’l bilan beradigan irsiy omillarning ta`siridir.

Insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida tashqi, ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Lekin, inson shaxsining tarkib topishi, yuqorida aytib o’tganimizdek, faqat shu ikkita faktorga emas, balki uchinchi bir faktorga ham bog’liqdir. Bu faktor nasliy yo’l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlarning ta`siridir. Odamga nasliy yo’l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlar beriladi. Masalan: tanasining tuzilishi, sochi va ko’zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug`ma ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esdan chiqarmaslik kerakki, odamga hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya`ni uning aqliy tomonlari- bilan bog`liq bo`lgan sifatlari nasliy yo’l-bilan berilmaydi. Nihoyat, nodir hollarda ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematika qobiliyatlarda nasliy yo’l bilan berilishi mumkin. Bunday imkoniyatlarning amalga oshirilishi, ya`ni ro’yobga chiqishi uchun albatta, ma`lum sharoit bo’lishi kerak.

Hozirgi kunda xalqimiz orasidan yetishib chiqqan iste`dodli olimlar, muhandis-ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jamoat arboblari, iste`dodli artistlar, rassomlar va boshqa kishilarimizga nasliy yo’l bilan berilgan barcha imkoniyatlarning ro’yobga chiqishi uchun har qanday sharoit maydonga kelganligini dalili bo’la oladi.

Bolalar maktab yoshiga yetgach, shaxs shakllanishining yangi mazmuni boshlanadi. Kichik maktab, o’smirlik va katta maktab yoshli davrlarida shaxs shakllanishining yuqori bosqichi namoyon bo’ladi.

Inson shaxsini o’rganish masalasi bilan falsafa, psixologiya, pedagogika kabi fanlar shug`ullanadi. Hozirgi davrda inson muammosi aniq va gumanitar fanlarning umumiy tadqiqot ob`yektiga aylanib bormoqda. Shunga qaramasdan, bir tomondan, insonni o’rganishda differentsiatsiya hodisasi yuz bermoqda, ikkinchi tomondan, inson taraqqiyotining sintetik tavsifi bo’yicha integratsiya holati ko`zga tashlanmoqda. Inson bir qator fanlarning tadqiqot ob`yektiga ekanligini yig`iq tarzda tasavvur etish uchun uni biosotsial va sotsiobiologik jihatdan o’rganish maqsadga muvofiq. Ma`lumki, inson hayoti va faoliyatining operatsional (o’quv, operatsiya, harakat, malaka) mexanizmi uning ontogenezida funksional mexanizmga o’sib o’tadi, binobarin, unda komillik belgisi shakllanadi, natijada u kamolot cho’qqisining muayyan darajasiga erishadi.

Inson-jamiyat-tabiat-turmush munosabatlarini tekshirgan rus olimlari S.L.Rubinshteyn, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontyev, B.G. Ananyev odamning ular bilan har xil turdagi va ko’rinishdagi kauzal, strukturaviy, funktsional, fazoviy va makoniy aloqalar tizimi mavjudligini ta`kiddab o’tganlar.

Birinchidan inson u yoki bu aloqalar tizimiga binoan biologik mahsuli «Homo Sapiens» sifatida o’rganiladi.

Ikkinchidan tarixiy jarayonning ham ob`ekti, ham sub`ekti tariqasida shaxs tadqiq etiladi.

Uchinchidan individ muayyan ko’lamda o’zgaruvchan, taraqqiyotning genetik dasturiga asoslanuvchi alohida xususiyatli jonzot tarzida ilmiy jihatdan tekshiriladi. Insonni jamiyat ishlab chiqarishining yetakchi tarkibi, bo’lish, kommunikatsiya va boshqaruv subyekti, tarbiya predmeti sifatida tadqiq etilishi muhim ahamiyatga ega. Inson va uning borliq bilan ko`p qirrali munosabatga hamda aloqaga kirishishi quyidagi tarzda namoyon bo’lishi mumkin:

- tabiatning biotik va abiotik omillari - inson;

- jamiyat va uning tarixiy taraqqiyoti - inson;

- inson - texnika;

- inson - madaniyat;

- inson va jamiyat - yer va fazo.

XXI asrda ham odam individ, shaxs, subyekt, komil inson sifatida talqin qilinishda davom ettiriladi, lekin har bir tushuncha mohiyatida sifat o`zgarishlari yuz berishi mumkin.

Odamga individ sifatida tavsif berishda uning yosh davri, jinsiy va individual-tipologik xususiyatlariga asoslaniladi. Yosh davr sifatlari ontogenetik evolyutsiya bosqichlarida izchil ravishda namoyon bo’ladi va takomillashuv jarayonida o’z ifodasini topadi jinsiy dimorfizm xususiyati esa ularga mos tushadi. Individning individual-tipologik xususiyatiga konstitutsion (tana tuzilishi, bioximik individuallik) holatlar, simmetriya va assimetriya juft retseptorlari, effektorlari funktsiyasi kiradi. Bu xususiyatlar va xossalar birlamchi hisoblanib, hujayra va molekular tuzilishning barcha darajalarida ishtirok etadi.

Yosh, jinsiy va individual-tipologik xususiyatlar sensor, mnemik, verbal va mantiq psixofiziologik funksiyalari dinamikasi hamda organik ehtiyojlar tuzilishini aniqlaydi. Individning bu xususiyatlarini ikkilamchi deb atab, ularning integratsiyasi temperamentida va tug’ma mayllarda ifodalanilishini ta`kidlab o’tish joiz. Yuqoridagi sifatlar rivojining muhim shakli ontogenetik evolyutsiyadan iborat bo’lib, ular filogenetik dasturga asoslanib hukm suradi. Yosh va individual o’zgaruvchanlik insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti ta`siri ostida har xil ko’rinishda namoyon bo’ladi. Individning dinamik xususiyatlariga shaxsning ijtimoiy sifatlari ta`sir etib, uning individual o’zgaruvchanligi omilini kuchaytiradi.

Insonning shaxs sifatida tavsiflashning muhim lahzasi, uning dinamik xususiyatlari hisoblanib, jamiyatdagi statusi (iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, ya`ni uning jamiyatda egallagan o’rni) orqali ifodalanadi. Status negizida doimiy o’zaro aloqalar tizimi yotadi. Rolning ijtimoiy funktsiyasi muayyan maqsadlarga va qadriyatlarga yo’nalganlik shaxsni faollashtiradi. Status, rol, qadriyatga yo’nalganlik shaxs xususiyatlarining birlamchilarini tashkil etadi va uning tuzilishida asos bo’lib xizmat qiladi. Shaxsning ta`rifi xulq motivatsiyasi xususiyati va ijtimoiy fe`l-atvor tuzilishini belgilab, uning tarkibidan ikkilamchi alomatlar sifatida joy egallaydi. Shaxsning birlamchi va ikkilamchi sifatlarining o’zaro ta`sirini birlashtiruvchi yuksak samara tarzida inson xarakteri va mayllari yuzaga keladi. Insonning shaxs xislatlarini rivojlantiruvchi asosiy shakl-uning jamiyatdagi hayot yo’li va ijtimoiy tarjimai holi hisoblanadi.

Individ, shaxs va sub`ekt taraqqiyotining tadqiqotida quyidagi holatlarga e`tibor qilishi zarur:

- inson rivojining asosi hisoblangan omillar va shart-sharoitlar (ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, pedagogik va yashash muhiti omillari);

-insoning o`ziga taalluqli, asosiy tavsiflar, uning ichki qonuniyatlari, mexanizmlari, evolyutsiya bosqichi, barqarorlashuvi va involyutsiya;

-inson yaxlit tuzilishning asosiy tarkiblari, ularning o’zaro aloqalari, shaxsning tashqi ta`sirlarga javobi va munosabati, taraqqiyot jarayonida ularning takomillashuvi kabilar,

Uch xil xususiyatli tadqiqot dasturining tarkibiy qismlari insonning amaliy va nazariy faoliyatining mezonlari hisoblanadi. Chunki, faoliyatda yashash muhiti tarixiy tajribani egallash interiorizatsiya va eksteriorizatsiya amalga oshadi.

Odamning maqsadga qaratilgan ijtimoiy foydali faoliyati protsessida hayotiy deb ataladigan mexanizmlari va ongli faoliyatining funktsional sistemasi protsesslari yuzaga keladi. Ana shular tufayli odam bilimlarni, ko’nikma va malakalarni, kishining sotsial tajribalarini o’zlashtiribgina qolmay balki o’zining idroki, tafakkuri, xayoli, hissiyotlari va irodasini bir so’z bilan aytganda, voqelikka bo’lgan ongli munosabatini hamda o’z harakatlari va xulq-atvorining motivlarini tarkib toptiradi.

Shaxsning barcha xususiyatlari, munosabatlari va xatti-harakatlari shaxsning hayoti faoliyatida ma`lum rolni bajaruvchi va har biri murakkab qurilmadan iborat bo`lgan hamda shartli ravishda to’rtta o’zaro mustahkam bog`langan funksional bosqichlarga birlashtiriladi:

Birinchisi - boshqaruv tizimi;

Ikkinchisi - stimullashtirish tizimi;

Uchinchisi - stabilizasiyalash tizimi;

To’rtinchisi - indikatsiyalash tizimi.

Shaxsning ana shu sotsial ahamiyatga ega bo`lgan barcha sifatlari ijtimoiy taraqqiyotning yuksak ongli faoliyatchisi sifatidagi

Birinchi tizimi hosil bilishida analizatorlar shaxsning hulq-atvori va xatti-harakatlarini belgilaydi. O’rtasidagi doimiy tabiiy aloqani aks ettiruvchi filogenetik mexanizmlar katta rol o’ynaydi. Biroq, bu ilgari yuqorida ta`kidlab, o’tganimizdek ontogenez protsessida filogenetik analizatorlar o’rtasidagi aloqa vaqtli aloqalar bilan organik jihatdan qishilib keladilar. Bunda mazkur tizimning ichida pertseptiv tizimiga o’tib ketadigan yuksak darajada integratsiyalangan ma`lum ichki sensor komplekslarni hosil qiladi. Bunday komplekslar qatoriga nutq, eshitish, ko’rish hamda sensomotor komplekslarni kiritish mumkin. Mana shu komplekslarning hammasi odamning hayot-faoliyati jarayonida o’zaro bir-biri bilan doimiy aloqaga kirishib, sensorpertseptiv uyushishning yagona funksional dinamik tizimini yaratadi. Insonning sensor-pertseitiv jihatlari doimo takomillashib boshlagan ilmlarining dastlabki yillaridayoq shakllana boshlaydi. Temperament, intellekt, bilim va munosabat ana shunday xususiyatlar jumlasiga kiradi.

Adabiyotlar ro’yxati:

1. Karimov I. A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. T.: «O’zbekiston» 1995.

2. Karimov I. A. O’zbekiston XXI asr bo’sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O’zbekiston, 1997.

3. Gafarov A. Z., Yugay A. X. Pedagogik amaliyot. Toshkent, 2002.

4. Davletshin M. G., To’ychieva S. M. Umumiy psixologiya. Toshkent, 2002.

5. Davletshin M.G. Zamonaviy maktab o’qituvchisi psixologiyasi. Toshkent, 1998,

6. Serbakov A.I. Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyadan praktikum. Toshkent, 1991.

7. Psixologiya. Qisqacha izohli lug’at, Toshkent, 1998

8. G’oziev E.G. Psixologiya. Toshkent, 1994.