333
Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçün mövzular
1.
Təxəyyül və onun funksiyaları.
2.
Təxəyyülün inkiĢafı.
3.
Təxəyyülün digər idrak prosesləri ilə əlaqəsi.
4.
Təxəyyül, oyun və yaradıcılıq.
Ədəbiyyat
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. 2-ci nəĢri.-
Bakı, 2002, s.369-380
Qədirov Ə.Ə.YaĢ psixologiyası. – Bakı, 2001, s. 284-286
Qədirov Ə.Ə.UĢaqlarda idrak proseslərinin inkiĢafı. –
Bakı, 1970
Əlizadə Ə.Ə. Təxəyyül. – Bakı, 2007.
Əlizadə Ə.Ə. Ġdrak prosesləri və hisslər. Psixopedaqoji
məsələlər. – Bakı, 2006, səh. 175-257.
Əlizadə Ə.Ə. ġagirdlərdə təxəyyülün inkiĢafı və tərbiyəsi
- Bakı, 1965
Əlizadə
Ə.Ə.
ġagirdlərdə
yaradıcı
fəaliyyətin
psixologiyası.- Bakı, 1968
Seidov S.Ġ. Soüialğnaə psixoloqiə tvorçestva. Baku,
1994.
KorĢukova L.S. Voobrojenie i eqo rolğ v poznanii.- M.,
1979. s. 3-30
RubinĢteyn S.L. Osnovı obĢey psixoloqiə. V 2 t.-t.1.- M.
1989, s. 344-360
Bruner D.S. Psixoloqiə poznaniə. Za prededelami nepo-
sredstvennoy informaüii.- M., 1977, s.
304-319
Vıqotskiy L.S. Sobranie soçineniy. V 6 t.- t. 2.- M.,
1982, s.436-454.
Neysser U. Poznanie i realğnostğ.- M., 1981( voobrajenie
i pamətğ, 141-165)
Nemov R.S. Psixoloqiə. V 3-x kn., kn. 1.- M., 1998, s.
335
13-cü FƏSĠL
HĠSSLƏR. EMOSĠONAL HALLAR
Qısa xülasə
Hisslər haqqında anlayış. Hisslər insanın gerçəkliyə bəslədiyi
subyektiv münasibət sistemi kimi. Hissləri duyğulardan fərqləndirən
xüsusiyyətlər. Hisslərin obyekti və subyekti. Emosiyalar və onların
hisslərlə oxĢarlıq və fərqi. Emosiyalar hisslərin təzahür forması kimi.
Ġnsanın idrak fəaliyyətində hisslərin rolu.
Hisslərin xarici ifadəsi və əsas xüsusiyyətləri. Hisslərin
insanın tənəffüs və qan dövranı üzvlərinin fəaliyyətində, mimika və
pantomimikasında, nitqində ifadəsi. Hisslərin qütbiliyi, müsbət və
mənfi keyfiyyətləri, ikili və qeyri-müəyyən xarakter daĢıya bilməsi.
Hisslərin fizioloji əsasları və funksiyaları. Hisslər beyində
gedən sinir proseslərinin nəticəsi kimi. Hisslər və dinamik stereotip.
Hisslərin siqnal, tənzim, kommunikativ funksiyaları.
Hisslərin keçirilmə formaları. Əhvallar, affektlər, stress (gər
ginlik), frustrasiya hisslərin əsas keçirilmə formaları kimi.
Ali hisslər. Əxlaqi, intellektual, estetik və praksis hisslərin
xarakteristikası.
IV.13.1. Hisslər haqqında anlayıĢ
Ġnsan ətraf aləmdə baĢ verən hadisələri yalnız duyub qa-
vramaqla, yadda saxlamaqla kifayətlənmir. O, həm də dərk
etdiklərinə müəyyən münasibət göstərir. Ona görə də insan
idrak prosesləri vasitəsilə ətraf aləmi öz beynində əks etdirir,
hiss və emosiyaların köməyi ilə isə onlara münasibətini bildirir.
Deməli, hisslər insanın münasibəti ilə bağlıdır. Münasibət isə
Ģüurla bağlı olan psixi faktdır. Cisim və hadisələrə bəslənilən
münasibətlərin beyində əks etdirilməsindən ibarət olan psixi
fəaliyyət psixologiyada hiss və emosiya adı ilə ifadə edilir.
336
Beləliklə, hisslər insanın dərk etdiyi cisim və hadisələrə,
başqa adamlara, həmçinin özünün rəftar və davranışına, fikir
və arzusuna bəslədiyi münasibəti ifadə edən psixi prosesdir.
Ġnsanın hissləri idrak obyektinə bəslənən subyektiv
münasibətlə bağlıdır. Deməli, hisslər subyektiv xarakter daĢıyır
və o, Ģəxsin bilik və təcrübəsindən, cins, yaĢ, fərdi
xüsusiyyətlərindən, eləcə də düĢdüyü konkret vəziyyətdən asılı
olur. Hisslərin obyekti ətrafdakı cisim və hadisələr, baĢqa
adamlar, onun subyekti isə Ģəxsiyyətin özüdür. BaĢqa sözlə,
insanın praktik və nəzəri fəaliyyətinin yönəldiyi və onda müva-
fiq Ģəkildə ifadə olunmuĢ emosional təəssürat əmələ gətirən ci-
sim və hadisələr hisslərin obyekti hesab olunur.
Dilimizdə «hiss» termini müxtəlif mənalarda iĢlədilir.
Adətən, «hiss» dedikdə, duyma, qavramaq, hiss etmək, dərk
etmək anlamı baĢa düĢülür. Cəmiyyət və təbiət hadisələrinə
münasibət bildirmək istədikdə də bir elmi termin kimi «hiss»
terminindən istifadə edirik. Ona görə də adi həyatda dərk etmə
mənasında istifadə etdiyimiz «hiss» anlayıĢı ilə münasibətləri
ifadə edən «hiss» anlayıĢını bir-birindən fərqləndirmək
lazımdır.
«Hiss» termini ilə «emosiya» termini arasında da həm
oxĢar, həm də fərqli cəhətlər var.
Emosiya
(latınca
«emoverre» həyəcan keçirmək
deməkdir) insanın üzvü tələbatının təmin olub-olunmaması ilə
əlaqədardır. Emosiya canlı varlığın, orqanizmin vəziyyətini və
xarici təsirlərinin bioloji əhəmiyyətini müəyyənləĢdirmək
təlabatı ilə bağlıdır. Hiss və emosiyalar həm də insan
davranıĢını tənzim edən psixi fəaliyyət formasıdır. Emosiyalar
tələbatların təzahürünün subyektiv forması kimi çıxıĢ edir.
Emosiya həm insana, həm də heyvana xasdır. Hisslər isə yalnız
insana xas olan psixi keyfiyyətdir. Hisslər insan cəmiyyətinin
inkiĢafı prosesində formalaĢmıĢdır. Ona görə də hisslər ictimai
səciyyə daĢıyır. Hisslər insanın cisim və hadisələrə, insanlara
bəslədiyi münasibətin mahiyyətini, emosiyalar isə bu