Psixologiya 1

 

 

 

340 

 

adamları hansı hisslər keçirdiklərini onların sifət cizgilərindən, 

bədən  hərəkətlərindən,  səsindən  aydın  duya  bilərik.  Adətən, 

insanın  razı  və  narazı  olmasını,  sevinc  və  kədərini, 

narahatlığını, pərt olmasını, utanması və qorxmasını və s. onun 

sifət  cizgilərində,  bədənin  ifadəli  hərəkətlərində,  eləcə  də 

səsində əks olunur. 

Hər Ģeydən əvvəl insanın nə kimi hisslər keçirməsi onun 

tənəffüs və qan dövranı üzvlərinin fəaliyyətində xarici ifadəsini 

tapır.  Qorxu  hissi  keçirən  adamın  sanki  nəfəsi  kəsilir,  lazımi 

sözləri tapıb deməkdə çətinlik çəkir. Sevinc hissi keçirdikdə isə 

tamamilə baĢqa cür nəfəs alır. 

Ġnsanın  hansı  hissləri  keçirməsi  qan  dövranında  daha 

aydın  təzahür  edir.  Beləki  adam  utandıqda,  pərt  olduqda 

üzünün rəngi qızarır, qorxduqda isə ağarır. 

Ġnsanın  nə  kimi  hisslər  keçirməsi  əsasən  onun 

mimikasında və intonasiyasında daha aydın əks olunur. 

Bunlarla  yanaĢı,  insanın  keçirdiyi  hissləri,  onun 

bədəninin ifadəli hərəkətlərindən – pantomimikasından da baĢa 

düĢmək mümkündür. Adətən, balet tamaĢaları zamanı artist bir 

kəlmə söz iĢlətmədən bədəninin ifadəli hərəkətləri ilə keçirdiyi 

müvafiq hissləri təzahür etdirir. 

Nəhayət,  insanın  keçirdiyi  hisslər  onun  nitqində  də  öz 

ifadəsini  tapa  bilir.  Ġnsan  müəyyən  hadisəyə  münasibətini  nit-

qinin  intonasiya  tərzi  ilə  ifadə  edə  bilir.  (Məsələn,  necə? 

sözünü müxtəlif intonasiya ilə ifadə etməklə). Beləliklə mimi-

ka,  pantomimika,  jestlər,  intonasiya,  kinesika  və  proksimika 

qeyri-verbal ünsiyyət vasitəsi kimi emosiyaları təzahür etdirir.  

Hisslərin  əsas  keyfiyyətləri.  Psixoloji  tədqiqatlar 

göstərmiĢdir  ki,  insanın  öz  hisslərinin  obyektinə  necə 

yanaĢması, indiki anda ona necə münasibət bəsləməsi bu hissin 

keyfiyyət  məzmununu  müəyyən  edir.  Bu  baxımdan  hisslərin 

özünəməxsus  əsas  keyfiyyətləri  diqqəti  cəlb  edir.  Bu 

keyfiyyətlər  olmadan  heç  bir  psixi  hadisəni  emosional  sahəyə 

aid  etmək  mümkün  deyildir.  Ona  görə  ki,  hissin  əsas 

---

 

 

 

341 

 

keyfiyyətləri  Ģəxsiyyətin  obyektə  emosional  münasibətinin 

zəruri və özünəməxsus əlamətidir. 

Hər  Ģeydən  əvvəl,  insanın  gerçək  aləmdəki  cisim  və 

hadisələrə  emosional  münasibətində  müsbət  və  mənfi  olmaqla 

iki əsas keyfiyyəti qeyd olunur. Əgər cisim və hadisələr insanın 

tələbatlarını  ödəyirsə,  bu  zaman  müsbət,  baĢqa  sözlə  stenik 

hisslər  özünü  göstərir.  Əksinə,  cisim  və  hadisələr  insanın 

tələbatlarını ödəmirsə mənfi – astenik hisslər baĢ verir. Psixolo-

ji  tədqiqatlar  hisslərin  bu  iki  keyfiyyəti  ilə  yanaĢı  olaraq  daha 

iki  keyfiyyətini  aĢkara  çıxarmıĢdır.  Beləki  hissi  törədən 

obyektə  Ģəxsiyyətin  müsbət  və  mənfi  münasibətindən  baĢqa 

ikili münasibət  və qeyri-müəyyən bələdləşmə münasibətinin də 

olduğu müəyyən edilmiĢdir. Ġkili  və yaxud ambivalent  hissdə 

razılıq və narazılıq təkcə birləĢmir, onların biri o birinə keçir, 

hər iki hiss yanaĢı yaĢanılır. Bu cür ambivalent hissə qısqanclıq 

hissini misal göstərmək olar. Beləki qısqanclıq zamanı adamda 

məhəbbət və nifrət hissi özünəməxsus Ģəkildə birləĢə bilir.  

Ambivalent  hissə  baĢqa  bir  misalı  da  göstərmək  olar. 

Məsələn, isti günəĢ altında səhra yolunu keçən bir insan susuz-

luqdan  əziyyət  çəkir.  Keçdiyi  yolun  bir  hissəsində  su 

gölməçəsinə  rast  gəlir.  O,  gölməçədən  ovuclarını  dolduraraq 

içir.  Susuzluqdan  əziyyət  çəkdiyinə  görə  bundan  razılıq  hissi 

keçirir.  Bununla  yanaĢı  gölməçədə  olan  sudan  bataqlıq  tamı 

gəlir. Ona görə də həmin su onda həm razılıq, həm də narazılıq 

hissi yarada bilir. 

Ġnsanın 

öz 

hisslərinin 

obyektlərinə 

emosional 

münasibətinin  digər  keyfiyyəti  hisslərin  qeyri-müəyyənliyidir. 

Bu  keyfiyyəti  qısamüddətli  emosional  reaksiyalarda,  eyni  za-

manda  bəzi  obyektlərə  qarĢı  yaranmıĢ  davamlı  hisslərdə 

müĢahidə  etmək  olar.  Adətən,  insanın  ilk  dəfə  rast  gəldiyi 

hadisələrə təəccüb etməsi, onunla maraqlanması bu cür baĢ ve-

rir. 

IV.13.3. Hisslərin fizioloji əsasları və funksiyaları 

 

---

 

 

 

342 

 

Hər  bir  psixi  prosesin  əsasını  insanın  beyin  fəaliyyəti 

təĢkil  edir.  BaĢqa  psixi  proseslər  kimi,  emosional  halların  və 

hisslərin  fizioloji  əsası  da  beyində  gedən  sinir  prosesləri  ilə 

bağlıdır. Hiss və emosiyaların əmələ gəlməsi və idarə olunması 

vegetativ  sinir  sisteminin  funksiyasına  daxildir.  Xüsusilə, 

hisslərin  əmələ  gəlməsində  beynin  qabıqaltı  sahələrdə  baĢ 

verən  sinir  prosesləri  çox  mühüm  rol  oynayır.  Həmin  sahə 

tənəffüs  prosesini,  ürək  döyüntüsünü,  nəbz  vurmanı,  orqaniz-

min  ayrı-ayrı  hissələrinin  qan  ilə  təchizini,  hərarəti,  bəzi 

orqanların  və  ifrazat  vəzilərinin  fəaliyyətini  tənzimləyir.  Ona 

görə  də  hər  hansı  hissin  baĢ  verməsi  müvafiq  üzvlərdə 

müəyyən  dəyiĢikliyin  əmələ  gəlməsi  ilə  nəticələnir.  Məsələn: 

tənəffüs  ahəngi  dəyiĢir,  ürək  döyüntüsü  ya  artır,  ya  da  azalır, 

nəbz vurma dəyiĢir, göz bəbəyi geniĢlənir, tüklər biz-biz olur, 

tərləmə  artır,  ağızda  dil  quruyur  və  s.  Təsadüfi  deyildir  ki, 

qədim  yunan  həkimi  Hippokrat  60-a  qədər  nəbz  vurma  kəĢf 

etmiĢdir. Odur ki, ürəyin döyüntüsü emosiyanın ən həssas indi-

katorudur.  Ona  görə  də  çox  vaxt  insanlar  öz  emosiyalarını 

ürəyin fəaliyyəti ilə əlaqələndirirlər. 

Hisslərin  əmələ  gəlməsində  dinamik  stereotipin 

yaranması  və  ya  pozulması  mühüm  rol  oynayır.  Yəni  həyat 

tərzindən,  münasibətindən  asılı  olaraq  beyində  müəyyən 

rabitələr əmələ gəlir və get-gedə möhkəmlənir. Odur ki, həmin 

rabitələrdə  hər  hansı  dəyiĢikliyin  baĢ  verməsi  mövcud 

rabitələrin  pozulması  ilə  nəticələnir.  Bu  da  insanda  razılıq, 

narazılıq,  sevinc,  heyrət,  Ģübhə,  maraq,  qəzəb  və  s.  kimi 

hisslərin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. 

Deməli, müəyyən dinamik stereotipin əmələ gəliməsi və 

ya pozulması ilə əlaqədar olan sinir prosesləri, hisslərin fiziolo-

ji əsasını təĢkil edir. Hiss və emosiyaların əmələ gəlməsində və 

cərəyan  etməsində  ikinci  siqnal  sistemi  xüsusi  rol  oynayır. 

Çünki hər hansı emosional halı elə sözün köməyi ilə də yarat-

maq olar. 

Beləliklə  beyin  qabığında  və  qabıqaltı  sahədə  baĢ  verən 

---

Kataloq: Download -> 01.10.14
Download -> Slaby Drei Haltungen Affekt web vorab
Download -> Judul tesis untuk s2 teknik elektro (S2 te) ft ugm
Download -> Materiał nauczania z języka polskiego Rok szkolny 2016/2017 klasa I starożytnośĆ
Download -> Ilona Gołębiewska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Edukacji I Kultury Charakterystyka okresu przedszkolnego
Download -> Hellada – tak Grecy (Hellenowie) nazywali w starożytności swoją ojczyznę, ta górzysta kraina nie stanowiła wtedy jednolitego państwa, lecz była podzielona na niewielkie państwa – miasta (polis) Hellada