355
tərbiyəsi iĢinin mühüm tərəflərindəndir.
Özünü yoxlamaq üçün sual və tapĢırıqlar
1.
Hisslər nəyə deyilir?
2.
Hisslər duyğulardan nə ilə fərqlənir?
3.
Hisslərin obyekti və subyekti nədən ibarətdir?
4.
Hisslərlə emosiyaların oxĢarlıq və fərqini Ģərh
edin.
5.
Hisslər insanın idrak fəaliyyətində nə kimi rol
oynayır?
6.
Hisslərin xarici ifadəsi özünü nələrdə göstərir?
7.
Hisslərin əsas keyfiyyətlərini xarakterizə edin.
8.
Hisslərin fizioloji əsasları barədə danıĢın.
9.
Hisslərin hansı funksiyaları vardır? Onları
Ģərh edin.
10.
Hisslərin keçirilmə formaları hansılardır?
Onları Ģərh edin.
11.
Ali hisslər hansılardır? Onların hər biri
haqqında ayrılıqda danıĢın.
Referat, məruzə və müstəqil tədqiqatlar üçün
mövzular
1.
Hiss və emosiyalar psixoloji problem kimi.
2.
Hisslərin ekspresiyası.
3.
Hisslərin baĢqa idrak prosesləri ilə qarĢılıqlı
təsiri.
4.
Ali hisslər və onların insan Ģəxsiyyətinə təsiri.
Ədəbiyyat
1.
Bayramov Ə.S. , Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya 2-
ci nəĢri. - Bakı 2002.
2.
Əlizadə Ə.Ə. Ġdrak prosesləri və hisslər.
356
Psixopedaqoji məsələlər. – Bakı,2006, səh. 252-337.
3.
Əlizadə Ə.Ə. Müasir Azərbaycan məktəbinin
psixoloji problemləri. Bakı 1998
4.
Əliyev R.Ġ. Psixologiya. - Bakı 2003.
5.
Ġzard K. Psixoloqiə emoüii. Moskva 2001.
6.
Nemov R.S. Psixoloqiə. Kniqa 1. - Moskva.,
1898.
7.
Qranovskaə R.M. Elementı praktiçeskoy
psixoloqii. - SPb. 1997.
8.
Mayers D. Psixoloqiə – Minsk, 2001, s. 530-
563
9. Reykovskiy Ə. Gksperimentalğnaə psixoloqiə
gmoüii. – M., 1979.
10. Selğe Q. Stress bez distressa Moskva 1979
357
14-cü FƏSĠL
ĠRADƏ
Qısa xülasə
İradə haqqında anlayış. Ġradi iĢ. Ġradi iĢ ixtiyari iĢin xüsusi
növü kimi. Ġradə qarĢıya qoyulmuĢ məqsədə nail olmaq üçün subyek-
tin öz fəaliyyət və davranıĢı zamanı rast gəldiyi çətinlikləri aradan
qaldırma prosesi kimi. Daxili və xarici maneələr və iradi iĢ zamanı
onların aradan qaldırılması. Ġradi iĢin funksiyaları.
İradi işin quruluşu. Sadə və mürəkkəb iradi iĢ. Ġradi iĢin
mərhələləri.
Şəxsiyyətin iradi keyfiyyətləri. Ġlkin iradi keyfiyyətlər: iradi
güc, təkidlilik. Ġkinci və ya törəmə iradi keyfiyyətlər: qətiyyətlilik,
cəsarət, özünü ələ almaq, inam. Üçüncü iradi keyfiyyətlər:
məsuliyyətlilik, intizamlılıq, iĢgüzarlıq, təĢəbbüskarlıq.
İradi qüsurlar: təqlidçilik, təlqinə qapılmaq, qorxaqlıq, neqa-
tivizm, tərslik.
IV.14.1. Ġradə haqqında anlayıĢ
Ġnsan öz həyat və fəaliyyəti zamanı müxtəlif hərəkət və
iĢləri icra edir. Bunlardan bəziləri qeyri-ixtiyari, bəziləri isə ix-
tiyari Ģəkildə baĢ verir.
Qeyri-ixtiyari hərəkətlər düĢünülmüĢ, Ģüurlu Ģəkildə
deyil, ya tamamilə dərk olunmayan və ya bir o qədər də dərk
edilməyən təhriklərin təsiri altında baĢ verir. Bu cür hərəkətlər
adətən impulsiv xarakter daĢıyır. Onların dəqiq planı olmur.
Psixologiyada
qeyri-ixtiyari
hərəkətlərə insanın qorxu,
çaĢqınlıq, heyrət, affekt halında olan və s. hərəkətləri aid
edirlər.
Ġxtiyari hərəkətlər isə məqsədlə bağlı, məqsədəyönəlmiĢ
hərəkətlərdir. Bu cür hərəkətləri yerinə yetirərkən insan öz
məqsədini həyata keçirmək üçün lazım olan əməliyyatları
358
əvvəlcədən təsəvvür edir. Bu cür hərəkətlər iradi xarakter
daĢıyır. Bu zaman insan qarĢısına çıxan maneələri aradan
qaldırmalı olur.
Qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün subyektin
öz fəaliyyəti və davranışı zamanı rast gəldiyi çətinlikləri,
maneələri aradan qaldırma prosesinə iradə deyilir.
Ġradi iĢ zamanı insan iki cür maneələri aradan qaldırmalı
olur: daxili (subyektiv) və xarici (obyektiv) maneələr.
Daxili maneə insanın qarĢısına qoyduğu məqsədə nail
olmasını çətinləĢdirən istək və meyllərindən ibarət ola bilər.
Məsələn, Ģagird sabah müəllimə cavab vermək üçün
hazırlaĢmağa baĢlayır. Elə bu vaxt televizorda onun çoxdan
baxmaq arzusunda olduğu bir filmi nümayiĢ etdirəcəklərini
eĢidir. Bu zaman o, öz istəyini boğaraq qonĢu otağa keçib dərsə
hazırlaĢırsa daxili maneəni aradan qaldırmıĢ olur.
Xarici maneə isə insanın qarĢısına qoyduğu məqsədə nail
olmasını çətinləĢdirən obyektiv, onun istəyindən asılı olmayan
maneədir. Məsələn, Ģagird sabahkı dərsə hazırlaĢmaq
məqsədini qarĢısına qoyur. Bu zaman iĢıqlar sönür. ġagird öz
məqsədinə çatmaq üçün yaxınlıqda yaĢayan əmisigilə gedərək
dərsi hazırlayırsa xarici maneəni aradan qaldıraraq öz
məqsədinə nail olur.
Mətin iradəli adamlar qarĢılarına qoyduqları məqsədə
nail olmaq üçün hər cür maneəni aradan qaldıra bilirlər.
Ġradə – ali psixi funksiya kimi, insanın həyatı prosesində
formalaĢır. Ġnsan fəallığının xüsusi forması olan iradə
mürəkkəb psixi proses kimi vasitəli xarakter daĢıyır və ilk
növbədə nitqin köməyi ilə təĢəkkül tapır.
Ġradənin fizioloji mexanizmi baĢ-beyin yarımkürələri
qabığının fəaliyyəti ilə əlaqədardır. Ġ.P.Pavlovun nəzəriyyəsinə
görə, insanın iradəsi söz qıcıqlandırıcıları ilə bağlıdır. Ġnsanın
iradi davranıĢının fizioloji əsası birinci siqnal sistemi ilə
qarĢılıqlı təsirdə olan ikinci siqnal sistemidir. Ġradə –
psixikanın tənzimedici vəzifəsidir. Bu vəzifə insanın öz
Dostları ilə paylaş: |