359
davranıĢ və fəaliyyətini idarə etmək qabiliyyətində, qarĢısına
qoyduğu məqsədə nail olmaq iĢində rast gəldiyi maneə və
çətinlikləri aradan qaldırmaqda ifadə edilir. Ġradə - xüsusi
fəaliyyət forması kimi insandan öz davranıĢını qarĢısına
qoyduğu məqsədə müvafiq olaraq tənzim etməyi, onunla
rəqabətə girən baĢqa arzu və istəkləri ləngitməyi, boğmağı
tələb edir.
Ġradi iĢi mahiyyətinə görə, həm də ixtiyari iĢ kimi də
səciyyələndirmək olar. Çünki, hər bir iradi iĢ, baĢqa ixtiyari
iĢlər kimi qarĢıya məqsədin qoyulması ilə baĢlayır və onun
yerinə yetirilməsi ilə nəticələnir. Məsələn: eyni otaqda qalan
tələbədən A – çoxdan yatıb, B – isə yuxusu gəlsə də oturub
sabahkı seminar məĢğələsinə hazırlaĢır. Bu misallarda hər iki
tələbə müəyyən məqsəd əsasında hərəkət edir. Ona görə də, hər
cür sadə iĢi iradi iĢ kimi səciyyələndirmək olmaz. Yerinə
yetirilən iĢ o zaman, iradi iĢ adlandırıla bilər ki, orada müəyyən
iradi səy tələb olunsun.
Yuxarıdakı misalda, B-nin yuxusu gəlsə belə, oturub se-
minara hazırlaĢması, iradi səy hesabına yerinə yetirilmiĢdir.
Ona görə də, bu cür iĢ iradi iĢ kimi səciyyələndirilir və ikiqat
ixtiyari adlandırılır.
Beləliklə, iĢin həm motivasiya tərzinə, həm də icra
mexanizminə görə ixtiyari olması onun psixoloji cəhətdən iradi
olmasının göstəricisidir. Beləliklə iradi iĢ mürəkkəb xarakter
daĢımaqla, ixtiyari iĢin xüsusi formasıdır. Ġradi iĢin motivi
insanın bilavasitə aktual tələbatları ilə müəyyən olunmur.
İradi işin funksiyaları. Ġradə Ģəxsiyyəti xarakterizə edən
ən mühüm psixi keyfiyyət kimi 2 mühüm funksiyanı yerinə ye-
tirir: 1) təhriketmə funksiyası; 2) ləngitmə funksiyası.
Ġnsanın qarĢısına qoyduğu məqsədə nail olmaq üçün
çalıĢması, bu yönümdə mübarizə aparması, qarĢısına çıxan
maneələri dəf etməsi, eyni zamanda özünün aktual tələbatı ilə
bağlı olmayan iĢlər görməsi, dünyagörüĢünə, əqidəsinə, inam
və idealına uyğun gəlməyən fəaliyyətdən imtina etməsi
360
təhriketmə və ləngitmə funksiyaları vasitəsilə gerçəkləĢir. Bu
funksiyalar bir-birilə qarĢılıqlı surətdə əlaqədardır. Ġradə
Ģəxsiyyətin motivləri ilə bağlıdır. Lakin, motivlərdən fərqli ola-
raq iradə insanı yalnız fəallığa təhrik etmir, həm də lazım
gəldikdə onun fəallığını ləngidir.
Ġradə baĢqa psixi hadisələr kimi, inikasın bir formasıdır.
Belə bir inikas zamanı, fəaliyyətin obyektiv məqsədi psixikada
əks olunur. Ġradə özündə Ģüurun 3 mühüm xassəsini
birləĢdirmiĢdir: idrak, münasibət və hiss.
Ġnsan fəaliyyətinin məzmununa, onun səmərəliliyinə
müxtəlif amillər təsir göstərir. Onlardan biri iradə ilə bağlıdır.
Belə ki, insan iradə vasitəsilə öz fəaliyyətini həm tənzimləyir,
həm də onun motivlərinin gücləndirilməsinə Ģərait yaradır.
Fəaliyyət motivlərinin aktuallaĢdırılması, Ģəxsiyyətin xəyali
motivlərinin gücləndirilməsi hesabına əmələ gəlir.
Xəyali motivlərin formalaĢması, Ģəxsiyyətin inkiĢaf
səviyyəsindən asılıdır. Bir halda tələbə gözünün qabağına
gətirir ki, o beynəlxalq əhəmiyyətli konfransda, xarici
qonaqların çıxıĢlarını səlist və düzgün qaydada iĢtirakçılara
tərcümə edir, təĢkilat komitəsi tərəfindən təĢəkkürnamə alır.
Tədbirdən sonra, məĢhur bir Ģirkətin prezidenti ona
yaxınlaĢaraq onların Ģirkətində tərcüməçi iĢləməyi təklif edir.
BaĢqa halda isə, o, gözlərinin qarĢısında rəfiqələrinin məĢhur
estrada müğənnisinin konsertində iĢtirak etmələrini, ondan so-
nra Ģəhərə gəzməyə çıxmalarını, deyib-gülmələrini canlandırır.
Bütün bunlar xəyali situasiya kimi fəaliyyətin gediĢinə
güclü surətdə təsir göstərir, onun səmərəsini birinci halda
artırır, ikinci halda isə zəiflədir. Müsbət xəyali motivin köməyi
ilə, insan gördüyü iĢə daha mühüm məna verməklə, özünün
iradi səyini gücləndirmiĢ olur. Deməli, iradə həm də təxəyyüllə
də bağlıdır. Belə ki, insan fəaliyyət göstərəcəyi Ģəraiti
təxəyyüldə canlandırdıqda, görəcəyi iĢi daha yaxĢı icra edir.
Təlim prosesində, eləcə də, tərbiyə iĢində müəllimlər,
tərbiyəçilər eləcə də valideynlər uĢaqlarda görəcəkləri iĢlə bağlı
361
müsbət xəyali motivlər yaratmaqla onlara psixoloji cəhətdən
kömək edə bilərlər.
IV.14.2. Ġradi iĢin quruluĢu
Ġnsanın iradəsi məhz fəaliyyət prosesində təzahür edir.
Psixoloji planda iradi iĢ fəaliyyətin strukturuna daxil edilir.
Ümumi Ģəkildə iradi iĢi proses kimi təhlil etdikdə onun iki əsas
mərhələdən ibarət olduğunu görə bilərik; 1. Zehni və yaxud in-
tellektual mərhələ; 2. Ġcra və yaxud əsas iradi mərhələ.
Zehni mərhələ tələbatın dərk olunması, həvəs və arzunun
əmələ gəlməsi, məqsədin ayrılması, motivlər mübarizəsi, qərar
qəbulu və iĢin planlaĢdırması ilə xarakterizə olunur. Qərarın
qəbulu yəni iĢin hansı Ģəkildə icra edilməsi, iradi iĢin
quruluĢunda mühüm mərhələdir. Həqiqi iradi baĢlanğıc iĢin
məhz hansı Ģəkildə icra edilməsi haqqında qərarın qəbul
edilməsində təzahür edir.
Zehni mərhələ, xüsusən onun motivlər mübarizəsi və
qərar qəbulu mərhələsində təfəkkür aktivləĢdirilir. Ġradi iĢin bir
elementi risk adlanır. Risk – o halda iĢə qoĢulur ki, fəaliyyətin
nəticələrini proqnozlaĢdırmaq mümkün olmasın. Səmərəli risk,
mahiyyətinə görə çox mühüm iradi keyfiyyət hesab olunur.
Ġcra mərhələsi – iradi iĢin psixoloji məzmununu açıb
göstərən mərhələ hesab olunur. Zehni mərhələ iradi iĢin icra
mərhələsi ilə tamamlanır. Elə insanın iradi keyfiyyətləri, ounn
nə dərəcədə iradəli olub-olmaması məhz ikinci mərhələdə aĢkar
olur.
Adətən öz strukturuna görə iradi iĢləri iki qrupa bölmək
olar: sadə və mürəkkəb iradi iĢlər.
Sadə iradi iĢ qərar qəbulu və onun icrası ilə baĢa çatır.
Məsələn, əgər dərsə hazırlaĢmağı qərara alır və dərhal stolun
arxasında əyləĢərək hazırlaĢmağa baĢlayırsansa, bu cür iĢi sadə
Dostları ilə paylaş: |