412
imkanlardırlar. Həmin imkanlar yalnız müvafiq Ģəraitin, təlim
və tərbiyənin təsiri altında bu və ya digər fəaliyyətin
müvəffəqiyyətlə
icrasını
təmin
edən
qabiliyyətin
formalaĢmasına gətirib çıxara bilər. Əgər belə Ģərait yaranmaz-
sa həmin imkanlar yalnız imkan səviyyəsində qalacaq,
qabiliyyətə çevrilməyəcəkdir. Çünki hər cür qabiliyyət nəyə
isə, hər hansı bir konkret insan fəaliyyəti və ya fəaliyyətləri
üçün qabiliyyətdir. Əks halda «qabiliyyət» sözü mənasız bir
sözə çevrilərdi.
Ümumiyyətlə götürdükdə təbii imkanlar çoxmənalı,
çoxcəhətli xarakter daĢıyır. Belə ki, fəaliyyətin verdiyi
tələblərin xarakterindən asılı olaraq eyni təbii imkanların
əsasında müxtəlif qabiliyyətlər inkiĢaf etdirilə bilər.
Hazırkı dövrdə təbii imkanların qabiliyyətlərin inkiĢafı
üçün az və ya çox təsir göstərməsi barədə müxtəlif fikirlər
mövcuddur.
Məsələn, müasir fiziologiyada belə bir fikir irəli sürülür
ki, nitqin hərəki mərkəzi beyinin sol yarım kürələrinin alt
qırıĢlarının arxa hissəsinin üçdə birində, nitqi anlama mərkəzi
isə sol yarımkürələrin yuxarı gicgah qırıĢlarının arxa hissəsinin
üçdə birində yerləĢir. Əgər nəzərə alsaq ki, insan nitqi beynin
ayrı-ayrı
sahələrinin
mürəkkəb
qarĢılıqlı
əlaqəsinin
məhsuludur, onda belə bir fikri əsas götürə bilmərik ki, insanın
nitq fəaliyyəti ilə bağlı olan qabiliyyəti beynin yalnız bir sahəsi
ilə lokallaĢa bilər.
Bununla yanaĢı olaraq yaĢlı adamlarda beyin çəkisinin
orta hesabla 1400 qramdan çox və ya az olmasının insanların
əqli qabiliyyətcə fərqlənmələrinə səbəb olması haqqında
fikirləri də əsaslandırmaq imkanı vermədi. (Ġ.S.Turgenevin
beyin çəkisi 2012q, C.Bayronun-1800q. görkəmli kimyaçı
U.Libixin-1362q; yazıçı A.Fransın-1017q; olmuĢdur).
Hazırda təbii imkanların beyin və hiss üzvlərinin mi-
krostruktura ilə əlaqələndirən fərziyyələr daha səmərəli hesab
olunur. Güman edirlər ki, beyin hüceyrəsi quruluĢunun daha
413
dərindən tədqiqi istedadlı Ģəxsin sinir toxumasını fərqləndirən
morfoloji və funksional xüsusiyyətləri müəyyən etməyə imkan
verər. Bununla yanaĢı olaraq, təbii imkanların sinir
proseslərinin bəzi fərqləndirici xüsusiyyətləri ilə (onların
qüvvə, müvazinət və mühərrikliyə görə fərqləri ilə) və deməli
ali sinir fəaliyyətinin tipi ilə Ģərtləndiyini irəli sürən fərziyyələr
də mövcuddur.
Qabiliyyətlər_və__irsiyyət'>Qabiliyyətlər və irsiyyət. Qabiliyyət və irsiyyət prob-
lemi mutəxəssislərin diqqətini cəlb edən problemlərdən biri
olmuĢdur. Qabiliyyətlərin təbii ilkin Ģərtləri olan təbii
imkanların bütün digər morfoloji və fizioloji keyfiyyətlər kimi,
ümumi genetik qanunlara tabe olduğu qeyd olunur. Lakin təbii
imkanların irsən keçməsinin mümkün olması fikrini
qabiliyyətlərin irsiliyi ideyası ilə eyniləĢdirmək olmaz. Bu
problemin öyrənilməsi ilə mütəxəssislər məĢğul olmuĢlar.
1875-ci ildə ingilis antropoloqu və psixoloqu F.Haltonun
«Talantın irsiliyi onun qanunları və nəticələri» adlı kitabı nəĢr
olunmuĢdur. Müəllif bir neçə görkəmli Ģəxsiyyətin qohumluq
əlaqələrini öyrənərək belə bir nəticəyə gəlmiĢdir ki, talant ya
ata, ya da ana xətti ilə nəsildən nəsilə keçir. Lakin Haltonun
gəldiyi nəticələr elmi mötəbərliyə malik deyildir. O, öz fikrini
əsaslandırmaq üçün heç bir elmi dəlil gətirə bilməmiĢdir. Bu-
nunla belə mütəxəssislər belə bir fikrə gəlmiĢlər ki, əksər hal-
larda görkəmli Ģəxsiyyətlərin nəsil ağacının öyrənilməsi bioloji
irsiyyət deyil, həyat Ģəraitinin, qabiliyyətlərin inkiĢafı üçün
zəruri olan əlveriĢli ictimai Ģəraitin irsi xarakter daĢımasını
sübut edir.
Ümumiyyətlə, aparılmıĢ tədqiqatlar və ciddi statistika
qabiliyyət və talantların irsiliyi barədə heç bir əsas vermir. Bu
və ya digər təbii imkanın irsən keçməsi qabiliyyətin və talantın
irsən keçməsi demək deyildir. Qabiliyyətlərin yaranması üçün
zəruri olan təbii imkanlar yalnız müvafiq Ģəraitdə qabiliyyətin
formalaĢmasına gətirib çıxara bilir.
414
V. 17. 5. Qabiliyyətlərin formalaĢması
Qabiliyyətlər
və
təlim.
Qabiliyyətlərin
formalaĢmasında ən önəmli rolu təlim oynayır. Təbii imkan-
lardan danıĢarkən qeyd olunduğu kimi, qabiliyyətlərin
inkiĢafı müxtəlif adamlarda heç də eyni cür olmayan təbii ilkin
Ģərtlərdən asılı olsa da, qabiliyyətlər daha çox bəĢər tarixinin
məhsuludur. Ġnsan bəĢəriyyətin əldə etdiyi təcrübəni, bilik
sərvətlərini mənimsəmədən müvafiq qabiliyyətlərə yiyələnməsi
mümkün deyildir. Bununüçünsə təlim xüsusi yer tutur. Ġnsanlar
təlim
prosesində
tarixən
əldə
edilmiĢ
nailiyyətlərə
yiyələnməklə, öz qabiliyyətlərini formalaĢdırırlar. A.V. Pe-
trovski və M.Q.YaraĢevskinin qeyd etdikləri kimi «qabiliy-
yətlərin təzahürü insanların tarixən ictimai tələbatlara cavab
vermək məqsədilə əldə etdikləri müvafiq bilik, bacarıq və
vərdiĢlərin formalaĢmasının konkret iĢ pryomlarından (metodi-
kadan) bilavasitə asılıdır».
AparılmıĢ tədqiqatlar və həyati faktlar bu fikri bir daha
təsdiq etmiĢdir. Məktəb təcrübəsində bunu aydın görürük.
Beləki bəzi müəllimlər səmərəli təlim metodlarının tətbiqi
sayəsində öz siniflərində oxuyan bütün Ģagirdlərin
qrammatikanı, riyaziyyatı və s. mənimsəmələrinə nail ola
bilirlər. Adətən, tətbiq olunan metodika uğur qazanmağa imkan
vermədikdə qabiliyyətin anadangəlmə olmasına xüsusi diqqət
yetirirlər.
Bununla
belə,
Ģübhəsiz
təbii
imkanların
səviyyəsindən asılı olaraq uĢaqların müəyyən fəaliyyət növünü
mənimsəmələri fərqli xarakter daĢıyacaqdır. Bir cəhəti də
nəzərə almaq lazımdır ki, hətta yüksək təbii imkana malik olan
insanlarda da müvafiq qabiliyyətlərin formalaĢması üçün
onların təlim fəaliyyətinə cəlb olunmaları, bu zaman lazımi
təlim metodlarından istifadə olunması zəruridir.
Qabiliyyətlər
və
maraqlar.
Qabiliyyətlərin
formalaĢmasında təlimlə yanaĢı davamlı xüsusi maraqlar da
Dostları ilə paylaş: |