Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
443
Nəticədə zahiri perseptiv iĢlər əqli iĢlərə çevrilməyə baĢlayır. Psixoloqlar belə qənaətə gəlmiĢlər ki, (L.A.Venqer) qavrayıĢla bağlı olan qabiliyyətlərin əsasını perseptiv iĢlər təĢkil edir. Bu cür qabiliyyətlərin keyfiyyəti uĢağın xüsusi perseptiv etalon sistemini mənimsəməsindən asılıdır. QavrayıĢ zamanı bu cür etalonlar həndəsi füqurlar, rənglər və s. ola bilər. Böyük bağça yaĢı dövründə uĢaqlarda ətraf aləmin qavranılması geniĢlənir və dərinləĢir. Bu dövrdə qavrayıĢ uĢaqlara yaĢlıların həyatına qoĢulmağa, nüfuz etməyə imkan verir. Bununla bərabər böyüklərlə ünsiyyət qavrayıĢın məzmununu zənginləĢdirir. Tədricən bağça yaĢı dövründə ixtiyari qavrayıĢ inkiĢaf edir, müĢahidə və müĢahidəçilik özünü göstərməyə baĢlayır. Böyüklər, tərbiyəçilər uĢaqların qarĢısına məqsəd qoyur, onları ətraf aləmdəki daha mühüm cəhətləri qavramağa yönəldir, on- lara müĢahidə etməyi öyrədirlər. Məhz buna görə də böyük bağça yaĢlı uĢaqlar öz qavrayıĢlarını daha uzun müddət idarə edə bilirlər. Bağça yaĢı dövründə uĢaqlarda qavrayıĢın, müĢahi- dəçiliyin inkiĢafında oyun aparıcı fəaliyyət növü kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu cür oyunlar içərisində didaktik oyun- lar xüsusi yer tutur. Bu dövrdə uĢaqlarda qavrayıĢın inkiĢafında rəsm, yapma, quraĢdırma da mühüm rol oynayır. UĢaq nəyisə çəkmək, nəyinsə füqurunu yapmaq üçün birinci növbədə onu diqqətlə müĢahidə etməli, onun konturunu, rəngini müəyyənləĢdirməli olur. Bütün bunlar uĢağı müĢahidə etməyə təhrik edir, ixtiyari qavrayıĢın inkiĢafına təkan verir. Bağça yaĢı dövründə qavrayıĢla yanaĢı olaraq diqqətin təkmilləĢməsi prosesi də baĢ verir. Bu yaĢ dövrünün əvvəlində uĢaqlarda diqqəti zahirən cəlbedici cisimlər cəlb edir. Bu dövrdə hələ uĢaqda qavradığı obyektə maraq üstünlük təĢkil edir. BaĢqa sözlə, diqqət qeyri-ixtiyari xarakter daĢıyır. Bağça yaĢının sonunda diqqət öz inkiĢafının daha yüksək
444
səviyyəsinə çatır. Böyük bağça yaĢlı uĢaqlarda diqqətin inkiĢafı yeni maraqların meydana gəlməsi, dünyagörüĢünün geniĢlənməsi, uĢağın ailə həyatında və bağçada yeni Ģəraitə daxil olması, yeni fəaliyyət növlərinə yiyələnməsi ilə sıx bağlı olur. Böyük bağça yaĢlı uĢaq gerçəkliyin əvvəllər onu cəlb etməyən cəhətlərinə diqqət yetirməyə baĢlayır. UĢağın ünsiyyət sahəsinin geniĢlənməsi, marağının zənginləĢməsi ilk növbədə qeyri-ixtiyari diqqətin daha yüksək inkiĢaf səviyyəsinə qalxmasına səbəb olur. Bu dövrdə qeyri-ixtiyari diqqət əsas yer tutsa da ixtiyari diqqətin meydana gəlməsi üçün də Ģərait yaranır. Burada qeyri- ixtiyari diqqətdən ixtiyariyə keçid üçün uĢağın diqqətini idarə etmək vasitələri mühüm rol oynayır. Ona görə də uĢağa onu əhatə edən cisim və hadisələrin xassələrini, fərqli xüsusiyyətlərini, əsas əlamətlərini görməyi öyrətmək lazım gəlir. QavrayıĢda olduğu kimi, bağça yaĢlı uĢaqlarda ixtiyari diqqətin inkiĢafında da oyun mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Oyun qaydalarına əməl etmək uĢaqdan öz diqqətini mərkəzləĢdirməyi tələb edir. Bu yaĢ dövründə diqqətin ən yüksək davamlılığı oyun prosesində baĢ verir. BaĢqa fəaliyyət növləri də uĢağın diqqəti olmadan səmərəli Ģəkildə həyata keçə bilməz. Ġxtiyari diqqətin meydana gəlməsində nitq də mühüm rol oynamağa baĢlayır. Psixoloji tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, uĢaqlarda ixtiyari diqqətin inkiĢafına öz-özünə hündürdən fikirləĢmək xeyli kömək edir. Təcrübə göstərmiĢdir ki, əgər 4-5 yaĢlı uĢaqlardan daima nə edəcəyini hündürdən deməyi tələb etdikdə, onlar ix- tiyari olaraq və daha uzun müddət öz diqqətlərini hər hansı bir obyektin və ya onun detallarının üzərində saxlaya bilirlər. Məktəbəqədər yaĢın sonuna doğru uĢaqda tədricən öz diqqətini idarə etmək imkanı, onu az və çox dərəcədə müstəqil təĢkil etmək bacarığı özünü göstərir. Bağça yaĢı dövründə uĢaqların hafizələri də tədricən qeyri-ixtiyari yaddasaxlamadan ixtiyari yaddasaxlamaya
445
keçidlə səciyyələnir. Psixoloqların apardıqları tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, xüsusi olaraq mnemik əməliyyat aparılmasına hazırlanma- dıqda, baĢqa sözlə təbii Ģəraitdə kiçik və orta bağça yaĢlı uĢaqlarda yaddasaxlama və yadasalma qeyri ixtiyari xarakter daĢıyır. Böyük bağça yaĢı dövründə eyni Ģəraitdə tədricən materialı qeyri-ixtiyari yaddasaxlama və yadasalmadan ixti- yariyə keçid baĢ verir. Beləliklə bağça yaĢının sonunda uĢaqlarda yaddasaxlama və yadasalma tədricən ixtiyari xarak- ter daĢımağa baĢlayır. Bağça yaĢının əvvəlində qeyri-ixtiyari görmə-emosional hafizə üstünlük təĢkil edir. Ġxtiyari hafizənin inkiĢafı uĢaqların qarĢılarına yaddasax- lama və yadasalma ilə bağlı xüsusi mnemik məqsədlərin qoyulması ilə sıx bağlı olur. Bunun üçün oyun fəaliyyətindən istifadə daha səmərəli nəticə verir. Bir qayda olaraq ixtiyari hafizə böyüklərin tərbiyəvi təsiri sayəsində inkiĢaf edir. Əvvəlcə yaĢlılar uĢağın qarĢısında nəyisə yaddasaxlama və yadasalma məqsədini qoyur, sonra bu cür məqsədi uĢaq özü öz qarĢısına qoyur. Ġlk dövrlər ixtiyari yaddasaxlama təkmilləĢmiĢ xarakter daĢımır. UĢaq hələ yaddasaxlamanın səmərəli yollarını bilmir. Lakin bağça yaĢının sonuna doğru uĢaq tədricən bəzi sadə yad- dasaxlama və yadasalma priyomlarından istifadə etməyə baĢlayır. Məsələn, uĢaq materialı diqqətlə qavrayır, onu anlamağa, baĢa düĢməyə çalıĢır, bir neçə dəfə təkrar edir, mümkün olan əlaqəni yaratmağa çalıĢır və s. Təcrübə göstərir ki, böyük bağça yaĢlı uĢaqlar anladıqları, baĢa düĢdükləri sözləri daha yaxĢı yadda saxlayırlar. Nitqin və təfəkkürün inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq bağça yaĢının sonunda əyani-obrazlı hafizə ilə yanaĢı, sözlü-məntiqi hafizə də inkiĢaf edir. Belə ki, uĢaq təkcə konkret, emosional cəhətdən zəngin, əyani materialları deyil, sözün özünü, sözlə ifadə olunan materialları da yaxĢı yadda saxlayır. Bağça yaĢının sonunda hafizənin möhkəmliyi, davamlılığı artır.
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|