467
Ģkolğnika. – M., 1977
Nemov R.S. Psixoloqiə. V 3-x kn., kn.2 – M., 1998,
s.209-218.
468
21-ci FƏSĠL
YENĠYETMƏLĠK YAġI DÖVRÜNÜN
PSĠXOLOGĠYASI
Qısa xülasə
Yeniyetməlik yaĢının ümumi xarakteristikası. Yeniyetmə
yaĢında baĢ verən anatomik-fizioloji dəyiĢiklik. Psixoseksual inkiĢafın
xüsusiyyətləri. Cinsi, psixoloji və sosial yetkinlik.
Yeniyetməlik yaĢında Ģəxsiyyətin formalaĢması. Ünsiyyət
tələbatı: yeniyetmələrin yoldaĢları və dostları ilə qarĢılıqlı münasibətləri.
Yeniyetmənin dostları referent qrup kimi. Oğlanlarla qızların
münasibətlərinin
xüsusiyyətləri.
Mənlik
Ģüurunun
xüsusiyyətləri.
Yeniyetmələrin əxlaqi Ģüuru. «YoldaĢlıq məcəlləsi». Əxlaqi ideaların
formalaĢması və özünütərbiyə.
Yeniyetmələrdə yaĢlılıq hissi və meylinin formalaĢması. YaĢlılıq
hissinin və meylinin xüsusiyyətləri. Yeniyetmələrin yaĢlılarla qarĢılıqlı
münasibəti. Onlarla yaĢlılar arasında ixtilafların yaranması, səbəbləri.
KiĢilik və qadınlıq haqqında etalon və stereotiplərin mənimsənilməsi.
Yeniyetmələrin
təlim
fəaliyyəti.
Yeniyetmələrin
təlim
fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. Yeniyetmələrin təlimə,
müəllim
və
tədris
fənlərinə münasibəti. Ġdrak proseslərinin inkiĢafı.
VI.21.1.Yeniyetməlik yaĢının ümumi xarakteristikası
Yeniyetmə yaĢı 10-11 yaĢdan 14-15 yaĢa qədər olan
vaxtı əhatə edir. Bu dövr bir il tez və ya gec baĢlaya və qurtara
bilər. Bu dövrdə həmyaĢıdları ilə intim-Ģəxsi ünsiyyət
yeniyetmələrin aparıcı fəaliyyəti olur.
Bu dövrdə aparıcı fəaliyyətlə yanaĢı olaraq təlim, ictimai-
təĢkilati, idman, bədii, əmək fəaliyyəti də özünə xüsusi yer tu-
469
tur. Həmin ictimai-faydalı fəaliyyət növlərindən istifadə
etməklə yeniyetmələrdə sosial cəhətdən əhəmiyyətli iĢlərdə
Ģüurlu Ģəkildə iĢtirak etmək meyli baĢ qaldırır. Onlar müxtəlif
qruplarda qəbul olunmuĢ qarĢılıqlı münasibət normalarına
uyğun ünsiyyət
yaratmağı öyrənir, öz
«mən»lərini
qiymətləndirmək bacarığına yiyələnirlər.
Yeniyetməlik dövrünü “keçid”, “təhlükəli”, “dönüĢ” və s.
dövrü də adlandırırlar. Həmin dövrdə oğlan və qızların fiziki və
psixi inkiĢafında müxtəlif keyfiyyət dəyiĢmələri baĢ verir.
Bununla əlaqədar olaraq uĢaqlıqdan yaĢlılığa keçid
həmin dövrün əsasını təĢkil edir.
Bu yaĢ dövründə uĢaq orqanizminin bioloji yetkinləĢməsi
yolunda əsaslı dəyiĢiklik baĢ verir. Bədənin yuxarı və aĢağı
ətraf sahələrində sümüklər əzələlərə nisbətən uzununa daha
sürətlə inkiĢaf edir. Ona görə də yeniyetmənin xarici görkəmi
çox qəribə olur. Bədənin ətraf hissələri gövdəyə nisbətən
mütənasibliyini itirir, daha uzun görünür. Boy artımı çox
sürətlə gedir, bəzən bir il ərzində 8-10 sm artır.
Məlum olduğu kimi kiçik yaĢlı məktəblilərdə boyun və
çəkinin artması əsasən uyğun Ģəkildə gedir. Düzgün həyat və
qidalanma Ģəraitində yaĢayan kiçik məktəbli nə kök, nə də arıq
görünmür. Lakin yeniyetməlik yaĢının baĢlanğıcından (10-
11yaĢ) bu mütənasiblik kəskin Ģəkildə dəyiĢir. Yeniyetmənin
çəkisinin və boyunun artmasında sıçrayıĢ baĢ verir.
Mövcud ədəbiyyatdan məlum olduğu kimi, 9-10 yaĢ
arasında oğlanlarda boy artımı təxminən 4,4 sm olduğu halda,
11 yaĢında bu artım 5,3 sm, 12 yaĢında – 6,1 sm-ə, 13 yaĢında -
4,7 sm-ə, 14 yaĢında – 7,2 sm-ə, 15 yaĢında – 6,2 sm-ə çatır.
Rəqəmlərdən göründüyü kimi, oğlanlarda ən yüksək boy artımı
13-14 yaĢ arasında baĢ verir.
Qızlarda isə boyun artımı daha tez baĢlayır və həmin
artım tez də aĢağı düĢür. 9 yaĢlı qızlarda boy artımı 3,8 sm, 10
yaĢda – 6,21 sm, 11 yaĢda – 7,17 sm, 12 yaĢda – 5,43 sm, 13
yaĢında təxminən 6 sm-ə çatır. Bu zaman artım əvvəlki illərə
470
nisbətən az olsa da qənaətbəxĢdir. 14 yaĢında boy artımı 3,7
sm-ə, 15 yaĢında isə 2,3 sm-ə enir. Rəqəmlərdən göründüyü
kimi, boy artımı qızlarda oğlanlara nisbətən tez baĢlasa da, so-
nradan əsaslı Ģəkildə aĢağı düĢür.
Çəkinin artmasına gəldikdə bu dövrdə o boyun
artmasından geri qalır. 9 yaĢlı oğlanların çəkisi orta hesabla
26,3 kq, 10 yaĢda – 29,0 kq (artım 2,7 kq), 11 yaĢda – 32,1 kq
(artım 3,1 kq), 12 yaĢda – 36,0 kq (artım – 3,9 kq), 13 yaĢda –
39,2 kq (artım – 3,2 kq), 14 yaĢda – 45,5 kq (artım – 6,3 kq),
15 yaĢda – 51,9 kq (artım – 5,4 kq) olur. Rəqəmlərdən
göründüyü kimi, yeniyetməlik dövründə oğlanlarda çəkinin
artması qeyri-bərabər Ģəkildə gedir. 13 yaĢında çəkinin artımı
aĢağı düĢür.
Qızlarda da çəkinin artması təxminən eyni Ģəkildə gedir.
9 yaĢlı qızların çəkisi təxminən 25,28 kq, 10 yaĢda – 28,3 kq,
11 yaĢda – 32,0 kq, 12 yaĢda – 36,97 kq, 13 yaĢda – 41,9 kq,
14 yaĢda – 47,5 kq, 15 yaĢda – 50,6 kq-a bərabər olur. Qızlarda
çəkinin ən az artımı 10 və 11 yaĢda özünü göstərir.
Bu dəyiĢiklik xüsusilə cinsi yetiĢmənin baĢlanmasında
özünü göstərir. UĢaqlara nisbətən yeniyetmələrin siması
dəyiĢir, böyüklərə yaxınlaĢmıĢ olur.
Əzələ kütləsi və əzələ gücü artır, nəticədə yeniyetmənin
fiziki imkanı da artır. Yeniyetməyə elə gəlir ki, onun hər bir
Ģeyə gücü çatar.
Yeniyetmənin psixoseksual inkiĢafında xüsusi dəyiĢiklik
baĢ verir. Bu dövrdə cinsi yetiĢmənin baĢlanması bir növ cinsi
yetkinlik üçün baĢlanğıc rolunu oynayır. Bununla yanaĢı olaraq
psixoloji yetkinliyin, eləcə də sosial yetkinliyin baĢ verməsi
üçün müvafiq Ģərait yaratmıĢ olur. Yeniyetmələrdə sərvət sis-
temi dəyiĢir: ailə, məktəb, həmyaĢıdları yeni məna və
əhəmiyyət kəsb etməyə baĢlayır.