Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əxlaqi Ģüurun inkiĢafı.
487
dövründə ən mühüm psixoloji hadisə özünüdərketmənin və öz «mən»inin, öz Ģəxsiyyətinin davamlı obrazının yaranmasıdır. Bu dövrdə özünüdərketmənin, mənlik Ģüurunun inkiĢafı bir neçə istiqamətdə baĢ verir. Birinci növbədə gənclərin öz daxili aləmləri açılır. Gənc oğlan və qızlar öz emosiyalarını ətrafda baĢ verən hadisələrin doğurduğu hal kimi deyil, öz «mən»inin vəziyyəti kimi qavramağa baĢlayırlar. Öz xüsusiyyətlərini, baĢqalarına oxĢamamalarını hiss etmək baĢ verir, eyni zamanda təklik hissi özünü göstərir. Tədricən, həyata keçirilə bilən bütün arzuları və çox vaxt həyata keçirilə bilməyən idealları əsasında bir neçə az və ya çox real fəaliyyət planlarını hazırlamağa baĢlayır və bunlardan birini seçməli olurlar. Gənclərin həmin həyati planları onların bütün özünütəyin sahələrini: mənəvi simalarını, həyat tərzlərini, iddia səviyyələrini, peĢə və həyatda öz yerlərini seçmələrini əhatə edir. Öz məqsədlərini, həyati niyyətlərini, həyati planlar qurmalarını dərk etmələri onların özlərini dərk etmələrinin, mənlik Ģüurlarının mühüm elementini təĢkil edir. Bunlarla yanaĢı olaraq bu dövrdə gənclərdə özləri haq- qında tam təsəvvür formalaĢır. Ġnsanın özünə münasibəti, bi- rinci növbədə onun öz bədəninin xüsusiyyətlərini, xarici görkəmini, cəlbediciliyini dərk etməsi, sonra isə özünün əxlaqi- psixoloji, əqli, iradi keyfiyyətlərini dərk etməsi əsasında yaranır. Gənclərin özünüqiymətləndirməsi çox vaxt ziddiyyətli olur. Müxtəlif fəaliyyət növlərində əldə edilmiĢ nəticələrin təhlili, onun haqqında baĢqa adamların fikirləri və özünümüĢahidə, özünün keyfiyyət və qabiliyyətlərini təhlil etmək sayəsində gənclərdə özünəhörmət kimi ümumiləĢmiĢ münasibət yaranır. Ġlk gənclik dövründə iddia səviyyəsinin yüksəlməsi özünü qeyri-real yüksək qiymətləndirməyə gətirib çıxara bilir. Əxlaqi Ģüurun inkiĢafı. Ġlk gənclik dövründə mənlik
488
Ģüuru ilə yanaĢı əxlaqi Ģüurun inkiĢafında da əsaslı dəyiĢiklik baĢ verir. Bu dövr yeni əxlaq səviyyəsinə - konvensional əxlaqa keçidlə xarakterizə olunur (L.Kolberq). Psixoloqlar bu cəhəti onunla izah edirlər ki, uĢaq öz inkiĢafı prosesində əvvəlcə əxlaqi davranıĢın “xarici” normalarına istinad edir. Böyüklərin onu cəzalandırmasından yaxa qurtarmaq, onlar tərəfindən rəğbətləndirilmək üçün özünü yaxĢı aparır, hərəkətlərinin böyüklər tərəfindən necə qarĢılanacağını əsas götürürlər. Lakin inkiĢafın sonrakı mərhələsində Ģagirdlərdə əxlaqi davranıĢın “xarici” norma və qaydaları daxili - əqli pla- na keçir. Ona görə də bu dövrdə böyük məktəblilər onlar üçün əhəmiyyətli olan adamlar tərəfindən bəyənilmək və müəyyən qaydanı gözləmək tələbatının təsiri altında özlərini yaxĢı aparmağa çalıĢırlar. Buradan isə aydın olur ki, bu dövrdə məktəblilər hələ də xarici, formal əlamətləri əxlaqi tələblərin mənbəi kimi qavrayırlar. Tədricən psixi inkiĢafın yüksəlməsi ilə bağlı olaraq böyük məktəblilərdə dərkolunmuĢ əxlaqi prinsiplər təĢəkkül tapmağa baĢlayır. Əxlaqi davaranıĢ konkret Ģəraitin və ayrı-ayrı Ģəxslərin təsirindən azad olur. Oğlan və qızlar avtanom əxlaqa malik olur. Müasir gənc oğlan və qızlarda həyatın özü əvvəlki on illiklərindən fərqli psixologiyanın formalaĢmasına səbəb olmuĢdur. Bununla, əlaqədar olaraq gənclərin əxlaqi-etik problemlərə münasibəti də dəyiĢmiĢdir. Bu sahədə gənclərin daha cəsarətli baxıĢları özünü göstərir. Müasir gənc oğlan və qızların bir sıra əxlaqi anlayıĢlara münasibəti dəyiĢmiĢdir. Məsələn, «ədalətlilik» anlayıĢı artıq gənclər tərəfindən əvvəllər baĢa düĢülən stereotip Ģəklində – «ədalətlilik odur ki, heç kimin arasında fərq qoyulmasın» Ģəklində qavranılmır. Müasir böyük məktəblilər ədalətliliyi «hər kəsdən imkanlarına görə və hər kəsə gördüyü iĢə və ya insanların ümumi rifahı üçün verdikləri real töhvəyə görə» yanaĢmaqda görürlər. Müasir gənclərin təmizlik, saflıq, düzgünlük kimi əxlaqi
489
anlayıĢlara münasibətləri də dəyiĢmiĢdir. Bu anlayıĢlar, bir tərəfdən yaĢ artdıqca böyük məktəblilər üçün öz əbədi roman- tikliyini itirir, digər tərəfdən, gənclər tamamilə real mövqeyə əsaslanır və adamların: valideynlərin, müəllimlərin, yoldaĢların və dostların həqiqi hərəkətləri bundan asılı olaraq qiymətləndirilir. Bu prinsip daha aydın Ģəkildə böyük məktəblilərin öz müəllim və valideynlərinə münasibətlərində təzahür edir. Gənc oğlanlar və qızlar onları həmin cəhətə görə daha çox qiymətləndirir və qəlbən sevirlər. Bu hal kiçik məktəb yaĢı və yeniyetməlik dövründə özünü göstərmir. Psixoloji tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, gənclik dövründə məktəblilər borc, Ģərəf, Ģəxsi qürur hissi, vicdan, təvazökarlıq kimi mürəkkəb əxlaqi kateqoriyaların mahiyyətini dərk edirlər. Bununla belə onlar həmin anlayıĢların Ģərhi zamanı, eləcə də əxlaqi davranıĢı həyata keçirərkən bəzi qüsurlara yol verirlər. Ümumiyyətlə götürdükdə, orta məktəbi qurtaran oğlan və qızların əksəriyyəti özlərini praktik olaraq əxlaqi cəhətdən formalaĢmıĢ, yetgin və kifayət qədər davamlı əxlaqa yiyələnmiĢ adam kimi göstərirlər. Bu isə qabiliyyətlər, motivlər və xarakter əlamətləri ilə yanaĢı Ģəxsiyyətin dördüncü mühüm yenitörəməsi kimi özünü göstərir.
xüsusiyyətlərinə görə məktəb yaĢının əvvəlki dövrlərindən fərqlənir. Bu dövrdə təlim fəaliyyəti həm məzmun, həm də formaca yeni xüsusiyyətlər kəsb edir. Təlim fəaliyyətinin məzmununa yeni anlayıĢlar sistemi daxil olur. Onlar özlərinin əhatəliyinə görə əvvəlkilərdən fərqlənir. Mücərrəd anlayıĢların miqdarı artır. Yeni fənlərin və bilik sahələrinin öyrənilməsi
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|