Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
512
qazanmağa çalıĢması Ģəxsiyyətin ayrılmaz xüsusiyyətinə çevrilə bilər. ġəxsiyyətin inkiĢafı və özünütərbiyə. ġəxsiyyətin formalaĢması və inkiĢafı mürəkkəb və uzunmüddətli prosesdir. Burada xarici təsirlər və daxili güc bir-birilə qarĢılıqlı təsirdə olmaqla, inkiĢaf mərhələsindən asılı olaraq öz rollarını dəyiĢirlər. Məsələn, uĢaq yaĢlarında ən çox Ģəxsiyyətin forma- laĢmasının xarici təsirlərdən asılılığı özünü göstərir. Tədricən Ģəxsiyyət müstəqillik təĢkil etdikcə inkiĢafda xarici təsirlərin, birinci növbədə tərbiyənin təsirinin tədricən özünütərbiyənin təsiri ilə əvəz olunması baĢ verir. Özünütərbiyə Ģəxsiyyətin müəyyən inkiĢaf mərhələsində meydana gəlir və onun inkĢafına təsir göstərir. Fərd həyat prosesində özünü və baĢqalarını dərk edir, ətrafdakıların tələbi ilə öz Ģəxsi imkanlarını uyğunlaĢdırmağa öyrənir. Tərbiyə prosesində Ģəxsiyyətin əxlaqi əsası qoyulur, əxlaqi təsəvvürləri, anlayıĢları, inamları, adətləri və son nəticədə hal-hazırdakı davranıĢını tənzim edən və gələcək həyat planlarını müəyyən- ləĢdirməyə imkan verən əxlaqi idealları formalaĢır. Beləliklə də, Ģəxsiyyət inkiĢaf etdikcə özünütərbiyə daha böyük rol oynamağa, daha aydın və səmərəli Ģəkildə özünü göstərməyə baĢlayır. Deməli, özünütərbiyə Ģəxsiyyətin həyat Ģəraiti və tərbiyə ilə Ģərtlənən əxlaqi - psixoloji yetginliyinin müəyyən səviyyəsində özünə yer edir. Psixoloqların apardıqları tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, özünütərbiyə tələbatı aydın Ģəkildə özünü yeniyetməlik dövründə göstərməyə baĢlayır (xüsusilə VI-VIII siniflərdə). Əlbəttə, özünütərbiyənin ünsürləri kiçik məktəb yaĢı dövründə, ola bilsin ki, böyük bağça yaĢlı uĢaqlarda da özünü göstərə bilər. Lakin, Ģüurlu, planlı iĢ kimi o, ilk dəfə olaraq yeniyetməlik dövründə təzahür edir. Yeniyetmələr bağça yaĢlı uĢaqlar kimi böyüklərin rolunu oynamaq, özünü onlara oxĢatmaq istəmir. Onlar böyük olmaq və baĢqaları tərəfindən
513
də böyük kimi qəbul edilmək istəyirlər. Buradan isə onların öz Ģəxsiyyətinin sürətli inkiĢafı tələbatları meydana gəlir ki, bu da özünütərbiyənin bir vasitə kimi həyata keçirilməsinə gətirib çıxarır. Yeniyetmə öz üzərində iĢləməklə, birinci növbədə, öz Ģəxsi davranıĢındakı qüsurları aradan qaldırmağa, özündəki zəif cəhətləri ləğv etməyə, ikincisi, özünü güclü, bacarıqlı və müstəqil aparmağa imkan verən Ģəxsiyyətin müsbət keyfiyyətlərini formalaĢdırmağa çalıĢır. AparılmıĢ tədqiqatlardan aydın olur ki, yeniyetmələr birinci növbədə özlərində olan iradi nöqsanları aradan qaldırmağa və özlərində möhkəm iradəli adam üçün xas olan cəsarət, mərdlik, dözüm- lülük, təkidlilik kimi iradi keyfiyyətləri tərbiyə etməyə can atırlar. Ġlk gənclik dövründə özünütərbiyə fiziki və iradi özü- nütəkmilləĢdirmə ilə yanaĢı, mənəvi özünütəkmilləĢdirməyə də xidmət edir. Özünütərbiyənin bu mərhələsində məktəblilər ən çox özlərində düzlük,mehribanlıq, rəhmlilik, səxavətlilik, dos- ta, yoldaĢa qarĢı sadiqlik, daima ona kömək etməyə hazır ol- maq və s. kimi keyfiyyətləri tərbiyə etməyə can atırlar.
qədər də asan proses deyildir. O, özünüidarənin yüksək forması olduğuna görə Ģagirdlərin bu iĢi asanlıqla yerinə yetirəcəklərini guman etmək olmaz. Ona görə də bu sahədə onlara kənardan, tərbiyəçilər tərəfindən köməklik göstərilməsi, istiqamət verilməsi zəruridir. Özünütərbiyənin, bununla da əlaqədar ümumiyyətlə tərbiyənin səmərəliyi öz üzərində iĢləyən Ģagirdlərlə həmin iĢin təĢkili, onlara istiqamət verilməsi və köməklik göstərilməsindən çox asılıdır. ġagirdlərin özünütərbiyəsini təĢkil edərkən, birinci növbədə kollektiv qarĢısında bu cür məqsədin qoyulmasından baĢlamaq lazımdır. Sosial psixologiyadan aydındır ki, insanların ümümi iĢdə təması və vəhdəti nə qədər güclü olarsa, onların qarĢılıqlı təsiri bir o qədər səmərəli xarakter daĢıyar. Buradan isə aydın olur ki, əgər kollektivdəki bir neçə adam,
514
xüsusilə kollektiv üzvlərinin hamısının hüsni rəğbətini qazanan adamlar öz üzərlərində iĢləməyə, özünütərbiyə ilə məĢğul olmağa baĢlayarlarsa, bu hal kollektivin baĢqa üzvlərinə də mütləq sirayət edəcəkdir. Adətən, kollektiv vasitəsilə ayrı-ayrı Ģagirdlərin qarĢısına özünütərbiyə öhdəliyi qoyulması da bu iĢin səmərəli nəticə verməsinə səbəb olur. Bu tədbir o zaman daha çox təsirli xa- rakter daĢıyır ki, yarıĢ Ģərtlərinə daxil edilsin və bu iĢə sinfin fəalları nəzarət etsinlər. Sinif kollektivi ilə özünütərbiyə iĢini təĢkil edərkən təkcə onların
qarĢısına özünütərbiyə məqsədi qoymaqla məhdudlaĢmamalı, bu iĢin səmərəli yollarını tapmaqda da onla- ra köməklik göstərməlidir. Birinci növbədə Ģagirdi uzun və ya qısa müddət ərzində öz üzərində aparacağı iĢlə əlaqədar vəzifə- ləri dəqiq müəyyənləĢdirməyə, birinci növbədə özünü- tərbiyənin həyata keçirəcəyi vəzifələri qeyd etməyə və həmin iĢi dönmədən yerinə yetirməyi öyrətmək lazımdır. Əgər Ģagirddə özününəzarət zəifdirsə, bu keyfiyyəti onda aĢılamaq zəruridir. Çünki o, özünənəzarət edə bilməzsə özünütərbiyə də istənilən səviyyədə həyata keçə bilməz. Bu iĢə kollektivin dostcasına nəzarəti də köməklik göstərməlidir. Heç olmazsa kiçicik bir müvəffəqiyyətin əldə edilməsi özünütərbiyəni səmərələĢdirmək üçün
oluqca böyük
əhəmiyyətə malikdir. Məhz ona görə də ilk dövrlər bu sahədə kollektivə köməklik göstərmək olduqca vacibdir. Kollektivdə özünütərbiyə məsələsi ilə əlaqədar müsbət ictimai rəyin yaranması da bu iĢin müvəffəqiyyəti üçün faydalıdır. Nəhayət, Ģagirdlərin özünütərbiyəsinə istiqamət verən müəllimin özünün bu sahədə nümunə göstərməsi, daim özünün pedaqoji ustalığını və Ģəxsiyyətini təkmilləĢdirməsi həmin iĢi müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməsinə təkan verir. Bütün dediklərimizdən aydın olur ki, müəllim Ģagirdlərin özünütərbiyəsinə ciddi rəhbərlik etməlidir. Bu zaman o dörd
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|