515
vəzifənin həyata keçirilməsinə fikir verməlidir.
Birinci vəzifə, Ģagirdlərin özlərində Ģəxsiyyətin müsbət
keyfiyyətlərini inkiĢaf etdirmələri və öz davranıĢındakı bu və
ya digər nöqsanı aradan qaldırmalarına cəhd göstərməyi oyat-
maq (və ya dəyiĢmək). Əgər belə cəhd yoxdursa bunu misallar
əsasında Ģagirdə baĢa salmaq, onlarda inam yaratmaq zəruridir.
İkinci vəzifə, Ģagirdin öz Ģəxsiyyətinə tənqidi yanaĢ-
masına, öz davranıĢının xüsusiyyətlərini təhlil edə bilməsinə,
öz qüsurlarını göstərməsi və dərk etməsinə köməklik
göstərmək.
Üçüncü vəzifə, müəllim, tərbiyəçi Ģagirdin özünütərbiyə
proqramını tərtib etməsinə, hansı keyfiyyəti inkiĢaf etdirmək
lazım gəldiyini, hansıları isə aradan qaldırmağın zəruri
olduğunu müəyyənləĢdirməsinə köməklik göstərməlidir.
Dördüncü vəzifə, müəllim, tərbiyəçi Ģagirdləri özünü-
tərbiyənin ən səmərəli, düĢünülmüĢ yolları, priyomları ilə
silahlandırmalıdır.
VI.23.5.ġagirdlərin əxlaq tərbiyəsinin psixoloji
əsasları
Əxlaqi Ģüur və əxlaqi davranıĢın formalaĢmasının
vəhdəti. Tərbiyə psixologiyasında diqqəti cəlb edən əsas
məsələlərdən biri Ģəxsiyyətin əxlaq tərbiyəsi, onda əxlaqi
sahənin formalaĢmasıdır. Adətən, məktəblinin tərbiyəsindən
danıĢarkən
birinci
növbədə
onun
əxlaqi
cəhətdən
formalaĢmasına nəzər yetirirlər. Buna görə də Ģəxsiyyətin
əxlaqi sahəsinin formalaĢmasının psixoloji əsasları ilə tanıĢ
olmaq tərbiyəçi üçün az əhəmiyyətə malik deyildir.
Hamıya məlumdur ki, uĢağın düĢdüyü yeni Ģəraitdə necə
davranmasi üçün onun istinad etməli olacağı geniĢ əxlaqi
təsəvvürləri, əxlaqi bilik ehtiyatı olmalıdır. Psixoloji tədqiqatlar
nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, əxlaqi bilik və anlayıĢların
516
mənimsənilməsi prosesi mürəkkəb xarakter daĢımaqla, xüsusi
rəhbərlik tələb edir. Təsadüfi hadisələrin, düzgün olmayan mi-
kromühitin, böyüklərin düzgün olmayan davranıĢının və s.
təsiri altında yaranan əxlaqi anlayıĢlar təhrif olunmuĢ xarakter
daĢıya bilər. Bu isə səhv davranıĢa gətirib çıxara bilər. Ona
görə də birinci növbədə əxlaqi təsəvvür, bilik və anlayıĢların
yaranması qayğısına qalmaq lazımdır. Lakin təcrübə göstərir
ki, əxlaqi anlayıĢların mənimsənilməsi əxlaqi Ģüurun
yaranması və inkiĢafı üçün mühüm rol oynasa da, öz-
özlüyündə hələ əxlaqi davranıĢın formalaĢmasını təmin edə
bilmir.
AparılmıĢ
psixoloji
tədqiqatlardan
və
məktəb
təcrübəsindən aydın olur ki, çox vaxt uĢaqlar əxlaq normalarını
yaxĢı bildikləri, onun haqqında geniĢ biliyə malik olduqları
halda, öz davranıĢlarında onlara əməl etmirlər. Bu isə bəzən
müəllimdə, tərbiyəçidə təəccüb doğurur. Ona görə də Ģagirdin
necə davranmağı yaxĢı bildiyini, lakin ona əməl etmədiyini
irad tutur, onu danlayırlar. Bunun nəticəsi isə çox vaxt o qədər
də fərəhləndirici olmur. Əksinə, bəzən Ģagirdin özünə inamı
itir, biliklə əməl arasında əlaqə pozulur, biliyin tətbiqi üçün
münasib Ģərait yaranmır. Bu cəhəti nəzərə alaraq birinci
növbədə müəllim öz Ģagirdləri üçün yalnız öyüd-nəsihətçi,
mentor tərbiyəçi olmaqdan uzaqlaĢmalı, onların əldə etdikləri
əxlaqi bilik və təsəvvürləri öz davranıĢlarına tətbiq etmək mey-
li və adəti yaratmağa çalıĢmalıdır. Bunu isə yalnız sözlə, verbal
yolla həyata keçirmək mümkün deyildir. Hər Ģeydən əvvəl
uĢaqdakı əxlaqi bilik və anlayıĢlar onun inamına çevrilməlidir.
Psixoloji tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, Ģagirdlərdə əxlaqi
bilik və anlayıĢların inama çevrilməsi üçün həmin bilik və
anlayıĢların davranıĢ motivləri və onlara uyğun əxlaqi adətlər
sistemində möhkəmləndirilməsi tələb olunur. Necə davranmaq,
hərəkət etməyi dərk etməklə adət edilmiĢ davranıĢ arasında
müəyyən ziddiyyət mövcud olur. Bu ziddiyyəti aradan
qaldırmaq yalnız Ģagirdlərin müvafiq davranıĢ təcrübəsinə
517
yiyələnməsi nəticəsində mümkün ola bilər. Əxlaqi təcrübəni isə
Ģagirdlər davranıĢdakı mümarisələr sayəsində, baĢqa sözlə
müəllim tərəfindən uĢaqların müxtəlif, lakin mahiyyətcə oxĢar
həyati situasiyalarda təĢkil olunmuĢ hərəkət və davranıĢları
zamanı əldə edirlər. Psixoloqlar uĢaqların bu cür davranıĢ
təcrübəsini, praktik fəaliyyətini onların emosiyaları ilə
əlaqələndirməyi vacib hesab edirlər. Bu zaman emosiyalar
vətənpərvərlik
və
beynəlmiləlçilik,
humanizm,
borc,
məsuliyyət, yoldaĢlıq, vicdan və s. kimi əxlaqi hisslərin
formalaĢmasına müsbət təsir göstərir. Adətən, əxlaqi hisslərin,
eləcə də əxlaqi inamın yaranmasına nail olmaq, həmin
keyfiyyətləri tərbiyə etmək üçün onların Ģagirdlər tərəfindən
fəaliyyət prosesində mənimsənilməsi və keçirilməsi tələb olu-
nur. Əgər Ģagird heç olmazsa bircə dəfə yerinə yetirdiyi əxlaqi
hərəkətdən razılıq hissi keçirərsə, sonradan bir daha həmin his-
si halı keçirməyə can atacaqdır. Məhz buna görə də müsbət
əxlaqi hissləri tərbiyə etmək üçün elə situasiya yaratmaq
lazımdır ki, Ģagird qüvvətli müsbət nümunə ilə qarĢılaĢsın,
həmin prosesdə iĢtirak etsin və müvafiq hisslər keçirə bilsin.
Bu zaman Ģagird öz inam və idealı mövqeyindən çıxıĢ edərək
özünü və bütün ətrafdakıları qiymətləndirməyə baĢlayır.
Adətən, yüksək əxlaqi keyfiyyətlər insanların cəmiyyətin
məqsədləri ilə müəyyən edilən praktik fəaliyyətlərində
formalaĢır. Fəaliyyət prosesində cəmiyyətin nümunələri,
idealları təĢəkkül tapır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi,
fəaliyyətin düzgün seçilməsi, müvafiq yaĢ dövrünə uyğunluğu,
düzgün təĢkili və tərbiyələndirici istiqaməti həlledici
əhəmiyyətə malikdir. Lakin burada bir cəhəti də unutmaq,
nəzərə almamaq olmaz. O da tərbiyə edən və tərbiyə olunanın
qarĢılıqlı münasibətlərinin xarakterindən ibarətdir.Burada
tərbiyəçinin tərbiyə olunana münasibəti güclü xarici təsir
qüvvəsi kimi özünü göstərir. ġagirdin xarici təsirlə daxili
aləminin qarĢılıqlı əlaqəsini, ona göstərilən xarici təsirə Ģəxsi
münasibətinin xarakteri burada mühüm rol oynayır. Ona görə
Dostları ilə paylaş: |