521
baĢlayır. Bu prosesdə o, dilə yiyələnir. Ailənin yaĢlı üzvləri
əĢyaların simvolik iĢarələri barədə uĢağa biliklər verməklə
həmin əĢyalara və hadisələrə qarĢı öz münasibətlərini də
çatdırırlar. Beləliklə, tədricən uĢaqda bilik, münasibət və
təəssürat sistemi yaranır və uĢaq Ģəxsiyyətinin sonrakı inkiĢafı
bu zəmindən çox asılı olur. Ona görə də ailədə uĢaqların
tərbiyəsinə çox erkən, kiçik yaĢlardan baĢlamaq lazımdır. Bu
vəzifə isə birinci növbədə ailənin üzərinə düĢür.
Ġnsan anadan olduğu gündən ömrünün axırına kimi bir
çox tərbiyəvi təsirlərin əhatəsində yaĢayır. Ona görə də
valideynlər uĢağı ilk gündən elə tərbiyə etməlidirlər ki, onun
hansı yaĢındasa yenidən tərbiyəsinə ehtiyac qalmasın. O,
cəmiyyət üçün faydalı adam kimi böyüsün, ailə, kollektiv,
ümumiyyətlə xalq üçün ağır yükə çevrilməsin. Adətən,
Ģəxsiyyətində mənfi keyfiyyətlər formalaĢan adamdakı həmin
keyfiyyətləri aradan qaldırmaq, onu yenidən tərbiyə etmək ağır
və gərgin zəhmət tələb edir. Bu cəhəti nəzərə almaq uĢaqların
ailədə tərbiyəsi zamanı birinci növbədə onların davranıĢ və
rəftarlarında mənfi keyfiyyətlərin yaranmasının qarĢısını al-
maq, bu cür keyfiyyətlərin yaranması imkanlarını aradan
qaldırmaq lazımdır. ġübhəsiz, biz burada ailə tərbiyəsinin
bütün məsələlərini geniĢ əhatə etmək fikrində deyilik. Bu iĢlə
tərbiyə nəzəriyyəsi sahəsində çalıĢan mütəxəssislər məĢğul
olurlar. Lakin qısaca olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ailədə
uĢaqların tərbiyəsi onların Ģəxsiyyətinin formalaĢmasına
xidmət etdiyinə görə onun bütün cəhətlərini də əhatə etməlidir.
Bu mənada ailədə uĢaqların əqli, əmək, əxlaqi, fiziki, estetik
tərbiyəsi məsələləri valideynlərin nəzərindən qaçmamalıdır.
VI.23.6. “Çətin” uĢaqlar və onlarla aparılan iĢin
xüsusiyyətləri
Psixoloji və pedaqoji ədəbiyyatda tez-tez «çətin uĢaqlar»
sözünə rast gəlmək olur. Müəllim və tərbiyəçilər çox vaxt bəzi
uĢaqların «çətinliyindən» Ģikayətlənirlər. Əksər halda «çətin»
522
uĢaqların sırasına sözə baxmayan, Ģıltaq, tərs, intizamsız, ko-
bud, tənbəl, yalançı və s. uĢaqları daxil edir və bunları asosial
uĢaqlar kimi xarakterizə edirlər. Bu cür uĢaqların pedoqoji
baxımsızlıqdan irəli gəldiyini xüsusilə qeyd edirlər.
Adətən «çətin» uĢaqların xüsusiyyətləri ən çox yeni-
yetməlik dövründə özünü göstərir. Bu dövr uĢaqlarda
“çətinliyin” yaranmasına təkan verir.
Psixoloji tədqiqatlar «çətin» yeniyetmələrin dörd qrupu-
nu müəyyənləĢdirmək imkanı vermiĢdir: 1) davranıĢındakı
qüsurları onun emosional-iradi inkiĢaf səviyyəsi ilə Ģərtlənən
yeniyetmə; 2) pedaqoji cəhətdən baxımsız və nəticədə əxlaqi
təsəvvürlərə yiyələnməyən yeniyetmə; 3) əlveriĢli olmayan
inkiĢaf Ģəraiti və ya tərbiyəçinin düzgün iĢ apara bilməməsinin
təsiri ilə “çətin” böyüyən yeniyetmə; 4) uyğun gəlməyən
münasibətlərlə Ģərtlənən və yaxud “xüsusi çətin tərbiyə olunan-
lar”.
Psixoloqlar emosional sahəsində problemlərin olması ilə
bağlı hələ kiçik məktəb yaĢı dövründə «çətin» uĢaqların mey-
dana gəldiyini də qeyd edirlər. Bununla bağlı olaraq «çətin»
uĢaqları üç qrupa ayırırlar (L.D.Stolyarenko): təcavüzkar
uĢaqlar; yüksək emosionallığa malik olan uĢaqlar; hədsiz
dərəcədə utancaq, hər Ģeydən tez təsirlənən, küsəyən, qorxaq,
həyəcanlı uĢaqlar.
Təcavüzkar uĢaqlar. Adətən, elə bir uĢaq tapmaq olmaz
ki, həyatında heç olmazsa bir dəfə təcavüzkar hərəkət etməmiĢ
olsun. Lakin bunların hamısını «təcavüzkar» adlandırmaq ol-
maz. Bu qrupa yalnız o uĢaqları aid etmək olar ki, onların
təcavüzkar hərəkətləri, reaksiyaları özünün davamlılığı,affektiv
davranıĢa səbəb olma xarakteri ilə fərqlənsinlər.
Yüksək, idarə olunmayan səviyyəyə çatan emosionallığa
malik olan tipə daxil edilən uĢaqlar hər Ģeyə çox sərt reaksiya
verirlər. Əgər onlar hər hansı bir sevinc, Ģadlıq hissi
keçirirlərsə, öz ekspressiv davranıĢları sayəsində bütün sinfi
hərəkətə gətirirlər; əgər onlar əzab, iztirab hissləri keçirirlərsə –
523
onların iniltisi, ah-vayı, ağlamağı həddindən artıq uca və
diqqəticəlbedici olacaqdır.
Hədsiz dərəcədə utancaq, hər şeydən tez təsirlənən,
küsəyən, qorxaq, həyəcanlı uĢaqlar isə öz hisslərini həddindən
artıq ucadan və aydın ifadə etməyə utanır, baĢqalarının
diqqətini cəlb etməkdən qorxduqlarına görə öz problemlərini
sakit keçirirlər.
Çox vaxt “çətin” uĢaqların meydana gəlməsi ailə
tərbiyəsində yol verilən nöqsanlarla bağlı olur. Ailədə
valideynlər arasında uĢaqların tərbiyəsində vahid tələbin
olmaması, uĢağın tərbiyəsi və onun Ģəxsiyyətinin inkiĢafı üçün
müvafiq Ģəraitin yaradılmaması, valideynlər arasında ciddi
konfliktin olması, valideyinlərin davranıĢında uĢağa mənfi təsir
edəcək qüsurların mövcudluğu, ailədə əxlaq, ictimai münasibət
normalarına uyğun olmayan sərvət və normalar sisteminin
formalaĢması və s. “çətin” uĢaqların yaranmasının baĢlıca
səbəbləridir.
Hələ kiçik məktəb yaĢı dövründə emosional sahəsində
problemlərin olması ilə bağlı «çətin» uĢaqların meydana
gəlməsi də özünəməxsus amillərlə bağlı olur. Kiçik
məktəblilərdə emosional pozğunluğa səbəb olan amillərə
aĢağıdakıları aid etmək olar: 1) təbii xüsusiyyətlər (məsələn,
temperamentin tipi); xoleriklərdə oyanma çox vaxt yüksək ol-
duğundan, onlarda təcavüzkarlıq yüksək olur; melanxoliklər
ağlağan, hər Ģeydən tez təsirlənən, utancaq olurlar); 2) sosial
amillər:
– ailə tərbiyəsinin tipi (uĢağı rədd etmək, həyəcanlı-
vasvası tərbiyə, hipersosial tərbiyə, eqoistik tərbiyə);
– müəllimlərin münasibəti;
– məktəb psixoloqunun təsiri.
“Çətin” uĢaqlarla iĢ aparmaq və onlarda özünü göstərən
qüsurları aradan qaldırmaq üçün bu cür uĢaqların əmələ
gəlməsinin səbəblərini araĢdırmaq, psixoprofilaktika və psix-
okorreksiya vasitələrindən sistemli Ģəkildə istifadə etmək lazım
Dostları ilə paylaş: |