549
lara düzgün cavab tapılması müəllimin həmin sahədə
Ģagirdlərlə iĢ aparmasını, təlim fəaliyyətini idarə etməsini
asanlaĢdıra bilər.
Birinci növbədə, ümumiyyətlə, motivin və motivasiyanın
nədən ibarət olduğunu nəzərdən keçirək. Motiv insanı hər hansı
bir məqsədəyönəlmiĢ iĢə, fəaliyyətə təhrik edən səbəbdir. Ġnsan
beynində əks olunaraq onu fəaliyyətə təhrik edən və həmin
fəaliyyəti müvafiq tələbatların ödənilməsinə yönəldən Ģeyləri
A.N.Leontyev həmin fəaliyyətin motivi adlandırmıĢdır
1
.
Ġnsan fəaliyyətinin motivləri özünün çoxcəhətliliyi ilə
xarakterizə olunur. Onlar hər Ģeydən əvvəl bir-birlərindən
tələbatların növlərinə görə fərqlənirlər. Ona görə də
tələbatlarda olduğu kimi, motivlər təbii və ali (maddi və
mənəvi) ola bilir. Bundan baĢqa, A.N.Leontyevə görə motiv
obraz, anlayıĢ, fikir, ideal Ģəklində də çıxıĢ edə bilər.
Motivasiyaya gəldikdə bu elə motivlər birliyidir ki,
Ģəxsiyyətin yönəliĢliyini müəyyən etməklə onun fəaliyyətinin
səmərəliliyini də Ģərtləndirir. Motivasiya təhriklə fəaliyyətin
məqsədi arasındakı əlaqə və münasibətlərin açılmasında ifadə
olunur. Məlum olduğu kimi, onun həyata keçirilməsi prose-
sində motivlərin məqsədə keçməsi və məqsədin motivə
çevrilməsi baĢ verə bilər.
Psixoloqlar belə bir qənaətə gəlmiĢlər ki, təlim uğurları
təkcə Ģagirdin təlimə, öyrənməyə qabilliyi, bütövlükdə
qabiliyyətləri və s. ilə deyil, həm də təlim motivasiyası ilə
Ģərtlənir. BaĢqa sözlə, onun “yaxĢı oxuması” üçün bütün digər
Ģərtlərlə yanaĢı həm də təlim motivasiyasının formalaĢması
zəruridir (Ə.Ə.Əlizadə).
Ġnsan fəaliyyətinin baĢqa sahələrində olduğu kimi, təlim
fəaliyyətində də özünün xarakteri və fəaliyyət prosesində
oynadığı rola görə motivlərin, o cümlədən təlim motivlərinin
aĢağıdakı növlərini qeyd etmək olar:
1
А.Н. Леонтьев. Проблемы развития психики. М., 1972, с.342.
550
1) sitüativ və geniĢ motivlər; 2) fəaliyyətin nəticəsinə
yönələn və onun özünə doğru yönələn motivlər; 3) eqoistik və
ictimai əhəmiyyətli motivlər.
Motivləri təzahür xüsusiyyətlərinə görə psixoloji
ədəbiyyatda geniĢ istifadə olunan iki qrupa ayırmaq müm-
kündür:
1) geniĢ sosial motivlər və 2) idrak motivləri.
Bununla yanaĢı olaraq, motivlərin xarici və daxili tipləri
də qeyd olunur.
Təlim fəaliyyətində bu cür motivlərin formalaĢması
Ģagirdlərin tələbat sahəsinin formalaĢması ilə sıx bağlıdır.
Müəyyən Ģeylər, hadisələr, Ģərait insanın müvafiq fəallığının
mənbəyi kimi insan fəaliyyətinin motivinə çevrilir. Həmin
mənbələri üç əsas kateqoriyaya ayırmaq mümkündür: daxili,
xarici və Ģəxsi mənbələr.
Birinci, daxili mənbələr insanın tələbat sahəsi ilə bağlı
olur. Ġnsanda bu cür tələbatlar anadangəlmə və həyatda
qazanılan xarakter daĢıya bilər. Birinci halda orqanizmin üzvü
tələbatları, ikinci halda cəmiyyətdə formalaĢan sosial tələbatlar
özünü göstərir.
Təlimə, öyrənməyə stimul rolunu oynayan anadangəlmə
tələbatlara uĢağın fəallığına və informasiyaya olan tələbatını
aid etmək olar.
Təlim fəaliyyətinin stimullaĢmasına təsir edən, həyatda
formalaĢan tələbatlara qnostik və müsbət sosial tələbatları aid
etmək olar. Bunlardan bilik əldə etməyə olan tələbatları,
cəmiyyətə xeyir verməklə bağlı tələbatları və s. göstərə bilərik.
Ġnsanın öyrənməyə, təlim fəaliyyətinə təhrik olunmasında
xarici və Ģəxsi mənbələrin rolu da az deyildir. Xarici mənbələr
insanın həyat və fəaliyyətinin sosial Ģəraiti ilə müəyyən edilir.
Burada insanın hansı davranıĢ tərzini və fəaliyyət növünü
seçməsi ilə bağlı onun qarĢısına qoyulan tələblər, ondan
gözlənilən nəticələr və müvafiq fəaliyyət növünü yerinə
yetirməsi üçün imkanların, obyektiv Ģəraitin olması əsas
551
götürülür.
ġəxsi mənbələrə gəldikdə, bunlar insanın maraqları,
cəhdləri, yönəliĢliyi, inamı və dünyagörüĢü ilə Ģərtlənir.
Təcrübə göstərir ki, insan davranıĢının qeyd etdiyimiz
daxili, xarici və Ģəxsi stimulları təlim fəaliyyətilə əlaqələndikdə
onun müvəffəqiyyətinə əsaslı təsir edir. BaĢqa sözlə təlim
fəaliyyətinin motivasiya sahəsi formalaĢmıĢ olur.
ĠnkiĢafetdirici və tərbiyəedici təlim. Yuxarıda təlim və
inkiĢaf probleminə toxunarkən onun pedaqoji psixologiyanın
və yaĢ psixologiyasının ən aktual problemlərindən biri
olduğunu, bu sahədə müxtəlif baxıĢların mövcudluğunu qeyd
etdik. L.S.Vıqotskiyə görə təlim inkiĢafın baĢlıca Ģərtidir.
Təlim inkiĢafetdirici və tərbiyəetdirici funksiyaları yerinə yeti-
rir. Ona görə də təlimin məzmunu, forma və üsulları elə
seçilməlidir ki, bu fünksiyaları həyata keçirməyə imkan versin.
ĠnkiĢaf anlayıĢı çoxcəhətli anlayıĢdır. ġagirdlərin inkiĢafından
söhbət gedərkən birinci növbədə onların psixi inkiĢafı diqqəti
cəlb edir. Təlim - tərbiyə prosesində Ģagirdlərin psixi inki-
Ģafının əsas istiqamətlərini təhlil edərkən psixoloqlar, ilk
növbədə, biliklərin onların tətbiqi mexanizmlərinin və
Ģəxsiyyətin umumi xassələrinin inkiĢafı Ģəraitini ayırd edirlər.
Sözün geniĢ mənasında inkiĢafetdirici təlim Ģəxsiyyətin for-
malaĢmasına yönəldilmiĢ təlimdir. Bu mənada təlim eyni za-
manda tərbiyəedici funksiyanı həyata keçirir. Psixoloqlar
Ģəxsiyyətin psixi inkiĢafını təlimin həm nəticəsi, həm də
baĢlıca Ģəraiti kimi qeyd edirlər. Professor Ə.Əlizadə haqlı ola-
raq qeyd edir ki, “inkiĢafetdirici təlim prinsipi Ģagirdlərin əqli
inkiĢafına xüsusi əhəmiyyət verir və onu Ģəxsiyyətin forlaĢması
ilə qarĢılıqlı əlaqədə araĢdırır”. Məhz buna görə də təlim elə
təĢkil edilməlidir ki, o təkcə Ģagirdlərə bilik, bacarıq verməklə,
onların əqli inkiĢafını təmin etməklə kifayətlənməsin, eyni za-
manda onlarda Ģəxsiyyətin formalaĢmasına təkan versin. Bu
zaman təlim özünün tərbiyəedici funksiyasını həyata keçirmiĢ
olur.
Dostları ilə paylaş: |