581
bacarığı və sairədən asılıdır.
Kommunikativ qabiliyyətlər. Müəllim Ģagirdlərlə daimi
ünsiyyətdə olduğuna görə onun pedaqoji fəaliyyətində kom-
munikativ qabiliyyətlər də mühüm yer tutur. Kommunikativ
qabiliyyətlər uĢaqlarla düzgün qarĢılıqlı əlaqə yaratmağa imkan
verir. Kommunikativ qabiliyyətlərə Ģagirdlərlə ünsiyyətə qabil-
lik, onların yaĢ və fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə almaq bacarığı,
Ģagirdlərlə pedaqoji nöqteyi-nəzərdən məqsədə müvafiq
qarĢılıqlı əlaqə yarada bilmək bacarığı aiddir.
Perseptiv qabiliyyətlər - Ģagirdin daxili aləminə nüfuz
edə bilmək, Ģagird Ģəxsiyyətini və onun müvəqqəti psixi
vəziyyətini incəliklərinə qədər baĢa düĢməklə bağlı olan
qabiliyyətlərdir. Bu cür qabiliyyətə malik olan müəllim indiki
anda Ģagirdin psixologiyasını, onun psixi vəziyyətini qavrayır
və eləcə də anlayır, ötəri bir əlamətə, kiçicik zahiri ifadəyə
əsasən Ģagirdin daxili aləmindəki ən cüzi dəyiĢiklikdən baĢ
çıxara bilir.
Suqqestik qabiliyyət (latın dilindən tərcümədə “təlqinə
əsaslanan”). Bu, Ģagirdlərə iradi təsir göstərmək qabiliyyəti,
müəyyən tələbi irəli sürmək və onun yerinə yetirilməsinə
mütləq nail olmaq qabiliyyətindən ibarətdir. Suqqestik
qabiliyyətlər müəllimdə iradənin inkiĢafından, özünə qarĢı
dərin inamından, Ģagirdlərin təlim və tərbiyəsinə məsuliyyət
hissindən, eyni zamanda müəllimin özünün düzgün hərəkət
etməyinə dərin inamından asılıdır. Burada söhbət müəllimin
sakit, Ģagirdləri kobudcasına sıxıĢdırmadan, məcbur etmədən
və hədələmədən öz tələbini irəli sürməsi və ona nail
olmasından gedir.
Pedaqoji mərifət. Bu cür qabiliyyət müəllimin öz
Ģagirdlərinin yaĢ və fərdi xüsusiyyətlərini və konkret Ģəraiti
nəzərə alaraq daha məqsədəuyğun təsir üslubundan istifadəni
müəyyənləĢdirə bilməsində təzahür edir. Pedaqoji mərifətdə
Ģagirdə qarĢı hörmət və tələbkarlıq bacarıqla birləĢdirilir. (Pe-
daqoji mərifət barədə aĢağıda pedaqoji ünsiyyətdən danıĢarkən
582
geniĢ bəhs olunmuĢdur).
Pedaqoji təxəyyül. ġagirdlərlə daima ünsiyyətdə olan
müəllim öz təlim və tərbiyə iĢinin nəticəsini qabaqcadan
görməyi, təsəvvür etməyi bacarmalıdır. Burada pedaqoji
təxəyyül mühüm rol oynayır. Pedaqoji təxəyyülə malik olan
müəllim öz əməllərinin nəticəsini qabaqcadan görə bilir,
Ģagirdin gələcəyini düzgün görüb onu istiqamətləndirməyi
bacarır, onda hansı keyfiyyətləri inkiĢaf etdirməyin mümkün
olduğunu görür.
Diqqəti paylaya bilmək qabiliyyəti. Bu cür qabiliyyətə
malik olan müəllim öz diqqətini iki və daha artıq fəaliyyət və
ya obyekt üzərinə paylaya bilir. Bu cür müəllim materialı necə
Ģərh etdiyini, Ģagirdlərin cavabını necə dinlədiyini izləməklə
nəzər diqqətini bütün Ģagirdlərin üzərinə yönəldə bilir, yorğun-
luq, diqqətsizlik, anlamamaq, intizamın pozulması hallarına öz
münasibətini bildirmək və nəhayət, öz davranıĢ tərzini (poza,
jest, yeriĢ və s.) izləyir.
Pedaqoji refleksiya. Bu cür qabiliyyətə malik olan
müəllim öz vəziyyətini dərk etməyi bacarır, müəyyən pedaqoji
Ģəraitdə nəzarət, qiymətləndirmə, tənzim və təkmilləĢdirmə
məqsədilə özünün pedaqoji fəaliyyət və pedaqoji ünsiyyətinin
məqsəd və vəzifələri ilə əldə olunmuĢ nəticəni qarĢılaĢdıra,
müqayisə edə bilir.
VI.25.3. Pedaqoji ünsiyyətin psixoloji mexanizmləri
haqqında
Pedaqoji ünsiyyətin ümumi xarakteristikası. Pedaqoji
ünsiyyət müəllimin Ģagirdlərlə təlim və tərbiyə prosesində
həyata keçirdiyi peĢə ünsiyyətidir. Bu cür ünsiyyət hərtərəfli
inkiĢaf etmiĢ Ģəxsiyyətin formalaĢması üçün Ģərait yaradılma-
sına yönəlmiĢ olur, kollektivdəki sosial-psixoloji prosesləri
idarə etməyə və səmərəli psixoloji iqlim yaratmağa imkan ve-
583
rir. Ona görə də hər bir müəllimin pedaqoji ünsiyyətin
mahiyyəti, onun sosial-psixoloji mexanizmləri ilə dərindən
tanıĢ olması və Ģagirdlərlə birgə fəaliyyəti zamanı ondan lazımi
Ģəkildə istifadə etməsi zəruridir.
Pedaqoji ünsiyyət ümumiyyətlə ünsiyyətin bütün
xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Ona görə də birinci
növbədə həmin cəhətləri nəzərdən keçirək.
Sosial-psixoloji ədəbiyyatda ünsiyyətin bir-birilə sıx
bağlı olan üç cəhəti qeyd edilir. Bu cəhətlərin hər biri pedaqoji
ünsiyyətə də aiddir.
Pedaqoji ünsiyyətin yerinə yetirdiyi vəzifələrə görə onun
aĢağıdakı növlərini ayırmaq mümkündür: informasiya
mübadiləsi, baĢqa adamın davranıĢını tənzim etmək,
Ģəxsiyyətlərarası anlama. Tərəfmüqabilliyin xarakterinə və
müəllimin ünsiyyətdəki mövqeyinə görə də pedaqoji ünsiyyətin
növlərini müəyyənləĢdirmək mümkündür. Adətən, Ģagirdlərlə
və müəllimlərlə valideynlərlə ünsiyyət zamanı müəllim
qiymətləndirən rolunda, direktorla, dərs hissə müdiri ilə,
metodistlə, inspektorla pedaqoji ünsiyyət zamanı isə
qiymətləndirilən rolunda çıxıĢ edir və buna müvafiq olaraq
ünsiyyət vasitəsi də dəyiĢilir. Pedaqoji ünsiyyəti öz
məzmununa və müəllimin Ģagirdə müraciət tərzinə görə də
növlərə ayırmaq mümkündür. Bunlara təĢkiledici, qiymətlən-
dirici, intizam yaradan pedaqoji ünsiyyət növlərini aid etmək
olar.
Pedaqoji ünsiyyətin hansı növündən istifadə edilmə-
sindən asılı olmayaraq müəllimin Ģagird kollektivi ilə
məhsuldar ünsiyyət prosesi təĢkil olunmadan pedaqoji
fəaliyyətin didaktik və tərbiyəvi vəzifələrini lazımi Ģəkildə
həyata keçirmək mümkün deyildir.
Pedaqoji ünsiyyət müxtəlif məqsədlər daĢıya bilər: fərdi-
idraki (nə isə yeni bir Ģeyi öyrənmək, təlimat almaq), emosion-
al
(qiymətləndirmək,
münasibəti bildirmək, təəssüratı
bölüĢmək). Pedaqoji ünsiyyət zamanı məqsəd sadəcə olaraq elə
Dostları ilə paylaş: |