Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şüurlu təkrarlar nəticəsində insanda fəaliyyətin icra və tənzim olunmasının bu cür qismən avtomatlaşmış ünsürləri
- İstifadə edilməli olan bütöv priyomlar
- mənimsənilməsinə gətirib çıxarır.
71
baĢlayır, baĢqa sözlə həmin iĢin icrası bir növ avtomatlaĢır. Şüurlu təkrarlar nəticəsində insanda fəaliyyətin icra və tənzim olunmasının bu cür qismən avtomatlaşmış ünsürləri vərdiş adlanır. Fəaliyyətin mənimsənilməsi, vərdiĢlərin yaranması zamanı yerinə yetirilən iĢ və hərəkətlər Ģüurlu iĢ və hərəkətlər olaraq qalır, yalnız onların icra tərzləri avtomatlaĢmıĢ olur. AparılmıĢ tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, vərdiĢin yaranması nəticəsində hərəkətlərin getdikcə avtomatlaĢması həmin hərəkətlərin daxil olduğu iĢin Ģüurlu tənzim olunmasının daha çox geniĢlənməsinə səbəb ola bilir. VərdiĢlər yaranarkən qismən avtomatlaĢmadan asılı ola- raq, iĢin strukturunda bir sıra dəyiĢikliklər özünü göstərir. Bun- lara aĢağıdakıları aid etmək olar: 1.VərdiĢ yaranarkən birinci növbədə hərəkətlərin icra üsulları dəyiĢir. Hələ vərdiĢ yaranmamıĢdan qabaq ayrı- ayrılıqda icra etdiyimiz bir sıra hərəkətlər vahid, mürəkkəb bir hərəkətdə birləĢir. Biz həmin hərəkətləri ardıcıl olaraq fasiləsiz Ģəkildə, sürətlə yerinə yetirə bilirik. Məsələn, hər hansı bir mu- siqi parçasını çalmağı ilk dəfə öyrənən adam əvvəlcə müvafiq notları ayrı-ayrılıqda icra edir. VərdiĢ yarandıqdan sonra həmin musiqi parçasını rəvan və sürətlə ifa edir. 2. VərdiĢ yaranarkən artıq, lazımsız hərəkətlər aradan çıxır. Məsələn, xarici dili yenicə öyrənməyə baĢlayan adam danıĢarkən tez-tez dayanır, fikirləĢir, artıq sözlər iĢlədir, ana di- linin strukturundan uzaqlaĢa bilmir. Lakin vərdiĢ yarandıqdan sonra bu kimi artıq hərəkətlərə yol verilmir. 3. ĠĢ üzərində sensor nəzarət üsulları dəyiĢir, görmə nəzarəti hərəki nəzarətlə əvəz olunur. Məsələn, kompyüterdə iĢləməyə təzəcə baĢlayan adam daima gözü ilə əlini nə - yin üzərinə aparacağını, nəyə toxunacağını izləyir. Lakin bu sahədə vərdiĢə yiyələnmiĢ təcrübəli adam nəyi edəcəyini gözü ilə axtarmadan sanki barmaqları lazımi nöqtəyə yönəlir. Musiqi vərdiĢlərinə, müəyyən cihazlarda, maĢınlarda iĢləmək
72
vərdiĢlərinə yiyələnmiĢ adamlarda da görmə nəzarətinin hərəki nəzarətlə əvəz olunması özünü aydın Ģəkildə göstərir. 4. VərdiĢ yarandıqda iĢin mərkəzi tənzimetmə üsulları dəyiĢilir. Nəticədə insanın diqqəti iĢ üsullarını qavramaqdan azad olur və ən çox Ģəraitin və iĢin nəticəsinin üzərinə keçirilir. Məsələn, enməyə baĢlayan təyyarəçi təyyarəni mövcud Ģəraitdə yerə oturtmaq tipindən irəli gələn bütün standart priyomlar seriyasına daxilən hazır olur. Ona görə də mövcud priyomdan sonrakına keçmək üçün təyyarəçi xüsusi planlaĢdırma aparmır. Bu zaman o, yalnız təyyarəni hansı üsulla yerə endirməyi planlaĢdırır. İstifadə edilməli olan bütöv priyomlar silsiləsinin və ya seriyasının şüur tərəfindən qabaqcadan bu cür xəbər verilməsi psixologiyada antisipasisiya adlanır. VərdiĢlər və mümarisələr. Yuxarıda qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, fəaliyyətin mənimsənilməsi bacarıq və vərdiĢlərlə nəticələnir. Bunun üçün biz fəaliyyət zamanı icra etdiyimiz iĢ və hərəkətləri (o cümlədən təlim materiallarını) təkrar etməli oluruq. Lakin hər cür təkrar fəaliyyətin mənimsənilməsinin səmərəliliyini təmin edə bilməz. Bunun üçün həmin təkrarlar mümarisə səviyyəsinə yüksəlməlidir.
Fəaliyyətin mənimsənilməsi, vərdiĢlərin yaranmasının səmərəliliyi üçün mümarisələrə bir sıra tələblər verilir. Onlar- dan bəzilərini nəzərdən keçirək. Bunun üçün təlim fəaliyyətinin mənimsənilməsi ilə bağlı mümarisələrə diqqət yetirək. Məktəb təcrübəsi və aparılmıĢ tədqiqatlar göstərir ki, təlim mümarisələri düzgün təĢkil edildikdə Ģagirdlərin yol verdikləri və yol verə biləcəkləri səhvlərin qarĢısını almağa və düzgün bacarıq və vərdiĢlərə yiyələnmələrinə səbəb olur.
73
Təlim mümarisələrinin məhsuldarlığı, səmərəliliyi birinci növbədə həmin mümarisələrin icrası zamanı Ģagirdlərin qarĢısında duran fikri məqsəddən asılıdır. ġagirdlərin Ģüurluluq və fəallığını təmin etmək üçün yerinə yetirilən mümarisələrin məqsədi onlara aydın olmalıdır. Mümarisənin məqsədi aydın olduqda və Ģagirdlər həmin mümarisələri nə üçün və necə icra edəcəklərini anladıqda, daha dogrusu, icra ediləcək iĢlə əlaqədar onların qarĢısında konkret fikri məqsəd qoyulduqda daha çox fəal olur, icra edəcəkləri iĢin mahiyyətini anlayır, müvafiq bacarıq və vərdiĢlərə yiyələnmək iĢi asanlaĢır. Mümarisənin nəticəsi onun müxtəlifliyindən də asılıdır. Məktəb təcrübəsi göstərir ki, ayrı-ayrı dərslərdə (istər dil, istərsə də riyaziyyat dərslərində) çox vaxt müəllimlər Ģagirdlərə həmiĢə eyni tipli çalıĢma və mümarisələri icra etməyi tapĢırırlar. Bu cür çalıĢma və mümarisələr onların tezliklə yorulmalarına, diqqətlərinin kütləĢməsinə səbəb olur. Tətbiq olunan mümarisələrin miqdarı da bacarıq və vərdiĢlərin formalaĢmasında mühüm rol oynayır. Adətən, tətbiq olunan
mümarisələrin miqdarı
öyrənilən materialın xarakterindən və Ģagirdlərin idrak imkanlarından asılı olur. Ona görə də lazımi bacarıq və vərdiĢlərin yaranması üçün bir halda az, baĢqa halda isə çox mümarisədən istifadə etmək lazım gəlir. AparılmıĢ psixoloji tədqiqatlardan aydın olmuĢdur ki, vərdiĢin yaranmasının mühüm Ģərtlərindən biri yerinə yetirilən
tələbi birbaĢa tətbiq olunan mümarisələrə də aid etmək olar. Təcrübə göstərir ki, Ģagird icra etdiyi mümarisənin nəticəsi ilə tanıĢ olmadıqda, bu zaman nə kimi səhvə yol verdiyini anlamadıqda mümarisə də öz əhəmiyyətini itirir, düzgün bacarıq və vərdiĢlərin yaranmasını təmin etmir. Öz iĢinin nəticəsi ilə tanıĢ olmayan, səhv edib-etmədiyini, əgər səhv etmiĢsə, bunun nədən ibarət olduğunu anlamayan Ģagird (eləcə də digər fəaliyyət sahəsinə yiyələnən adam) bəzən dəfələrlə eyni səhvi təkrar edir, nəticədə səhv vərdiĢlərə yiyələnir. Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|