74
Əksinə, Ģagird icra etdiyi mümarisələrin nəticəsi ilə tanıĢ old-
duqda, səhvinin nədən ibarət olduğunu anladıqda sonradan bu
cür səhvlərə yol verməməyə çalıĢır, deməli, öz fiziki iĢinin
gediĢini dərk etmək və izləmək imkanı əldə edir.
Faktlara müraciət edək. Psixoloqların apardıqları təc-
rübələrdən birində
1
yoxlananlara gözüyumulu müəyyən uzun-
luqda (75 mm) xətt çəkmək tapĢırığı verilmiĢdir. Bu zaman üç
qrupun hər birində o birilərindən fərqli Ģəraitdə iĢ aparılmıĢdır.
Birinci qrupda olan yoxlananlara yerinə yetirdikləri iĢin
düzgün və ya səhv olması barədə məlumat verilməmiĢdir.
Ġkinci qrupda yoxlananlara hər xətti çəkdikcə ümumi Ģəkildə
«düzdür» və ya «səhvdir» xəbərdarlığı edilmiĢdir. Üçüncü
qrupda yoxlananlara çəkdiyi xəttin verilmiĢ tapĢırıqdan nə
qədər fərqləndiyi bildirilmiĢdir. Hər üç qrupda yoxlanandar
100 cəhd etmiĢlər. Nəticədə qruplarda düzgün uzunluqdan
fərqlənmə aĢagıdakı Ģəkildə olmuĢdur (millimetrlə).
Variantlar
Ġlk 30
xəttdə
Sonrakı 40
xəttdə
Axırıncı 30
xəttdə
Məlumat
verilmədikdə
19
22
20
«Düzdür» və ya
«səhvdir» xəbərdar-
lığı zamanı
23
16
12
Yayınma
halının
böyüklüyü
bildi-
rildikdə
6
4
3
Cədvəldəki rəqəmlərdən göründüyu kimi, yoxlananları
xəttin tapĢırıqdan nə qədər fərqləndiyi bildirilmiĢ üçüncü
qrupda çəkilmiĢ xəttlər tapĢırıga daha yaxın olmuĢdur.
1
Психология. / под ред. А.А. Смирнова и др. – М. 1962.
75
Məktəbdə Ģagirdlərlə aparılmıĢ iĢ də mümarisələrin
nəticələri ilə tanıĢlıgın fəaliyyətin mənimsənilməsindəki rolunu
bir daha təsdiq edir.
Hər birində 10 nəfər olmaqla iki qrup ĠV sinif
Ģagirdlərinə eyni orfoqrafik və durgu iĢarəsi qaydalarını əhatə
edən çalıĢma verilmiĢdir. Bu iĢi maksimum sürətlə və düzgün
yerinə yetirməli olduqlarını bildirilmiĢdir. Bu zaman
qruplardan birində (A) hər bir mümarisədən sonra buraxılmıĢ
səhvlər təhlil olunmuĢ, digər qrupda (B) isə bu cür iĢ
aparılmamıĢdır.
10 mümarisədən sonra A qrupunda bu cür təhlil
aparılması dayandırılmıĢ və Ģagirdlərə mümarisəni düz və ya
səhv yerinə yetirmələri barədə heç bir məlumat verilməmiĢdir.
B qrupunda isə əksinə, buraxılmıĢ səhvlər təhlil olunmuĢdur.
Nəticədə A qrupu Ģagirdləri B qrupuna nisbətən yaxĢı nəticə
verdiyi halda, sonrakı 10 mümarisədə A qrupunun Ģagirdlərinin
nəticələri pisləĢməyə, B qrupunda olan Ģagirdlərin nəticələri isə
yaxĢılaĢmağa baĢlamıĢdır. Bunu aĢagıdakı diaqramdan aydın
görürük.
Bütün qeyd olunanlar mümarisələrin nəticələri ilə
tanıĢlığın fəaliyyətin mənimsənilməsindəki rolunu bir daha
təsdiq edir.
VərdiĢlərin yaranması zamanı tətbiq olunan mümarisələrin
məvəffəqiyyəti müsbət nəticələrin artmasında, səhvlərin azalmasında
özünü göstərir. Lakin müsbət nəticələrin yüksəlməsi heç də bütün
hallarda rəvan, yüksələn xətlə getmir. Eyni vəziyyətdə, səviyyədə
qala bilir, yüksələ və aĢağı düĢə bilir. Hər bir təkrardan sonra
səhvlərin azalması da eyni səviyyədə, rəvan getmir. Bu baxımdan
vərdiĢlərin yaranması prosesinin qrafik ifadəsini, necə deyərlər
mümarisə əyrisini vermək olar. Sınaqların miqdarı üfiqi xətt (absis),
iĢin yoxlanan əlaməti isə Ģaquli xətt (ordinat) üzrə qeyd olunur.
Qrafikdə alınmıĢ nöqtələri birləĢdirən xətt mümarisə əyrisi və ya
öyrənmə əyrisi adlanır. O, formalaĢan vərdiĢin inkiĢaf yolunu
səciyyələndirir. Bunu aĢağıdakı sxemdən aydın görürük.
76
Mümarisələrin nəticələri ilə tanıĢlığın əhəmiyyətini
göstərən diaqram
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 111213 14151617 1819
Mümarisələrin sayı
A qrupu
B qrupu
ġəkil 3.
25
20
15
10
5
0 1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Mümarisələr
ġəkil 4. VərdiĢlərin yaranmasının mümarisə əyrisi:
səhvlərin miqdarının azalması (M.Ə.Həmzəyevə görə)
VərdiĢlərin yaranmasının digər qanunauyğunluğu onun
tərəqqisi və
tənəzzülündə özünü göstərə bilir.
Hər hansı bir vərdiĢ hər hansı bir fəaliyyətə nə qədər çox,
tez-tez tətbiq olunarsa və həyatda təkrar edilərsə o bir o qədər
Сящ
фл
яр
ин
м
игд
ары
84
80
76
72
68
64
60
56
52
М
вяф
фяги
ййя
т
э
ю
стя
риъи
си
(%
ля
)