77
avtomatlaĢmıĢ və möhkəm olur. Əksinə əldə edilmiĢ vərdiĢdən
uzun məddət fəaliyyətdə istifadə olunmadıqda, bu cür vərdiĢlər
get-gedə sönür, tənəzzülə uğrayır.
Nəhayət, vərdiĢlərin yaranmasının bir qanunauyğunlugu
da onların qarĢılıqlı təsirində özünü göstərir.
VərdiĢlərin
qarĢılıqlı
təsiri:
keçirilmə
və
interferensiya. Hər bir fəaliyyət prosesində insan müxtəlif
vərdiĢlərə yiyələnir və həmin vərdiĢlər onun fəaliyyətinin
səmərəliliyini təmin edir. Ġnsanların yiyələndikləri bu
vərdiĢlərin hamısı birdən-birə, eyni vaxtda yaranıb, eyni vaxtda
da baĢa çatmır. Ġnsan ardıcıl olaraq bütün həyatı boyu müxtəlif
vərdiĢlərə yiyələnməli olur. Hər bir vərdiĢ isə insanın artıq
malik oldugu vərdiĢlər sistemində fəaliyyət göstərir və təĢəkkül
tapır. Təcrübə göstərir ki, bu vərdiĢlərdən bəziləri yeni vərdiĢin
yaranmasına və fəaliyyət göstərməsinə kömək edir. Həmin
vərdiĢin təsiri altında fəaliyyətin digər cəhətlərinin icrası
asanlaĢır. Bu prosesdə yeni vərdiĢlərin yaranmasına keçmiĢ
vərdiĢin mexanizmi bir növ köməkçi rol oynayır. Bu hal eyni
tipli və müxtəlif vərdiĢlərin yaranması zamanı özünü göstərə
bilir.
Lakin əvvəl yaranmıĢ vərdiĢlər heç də həmiĢə yeni
vərdiĢin yaranmasını asanlaĢdırmır. Əvvəl yaranmıĢ vərdiĢlər
bəzən yeni vərdiĢin yaranmasıını çətinləĢdirir, onun
formalaĢmasını ləngidir. Əvvəl yaranmıĢ vərdiĢlərin yeni
vərdiĢlərin yaranmasına bu gür müsbət və mənfi təsiri
psixologiyada vərdişlərin qarşılıqlı təsiri adlanır.
Qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, vərdiĢlərin qarĢılıqlı
təsirində iki hal özünü göstərir. Əvvəl yaranmıĢ vərdiĢlər yeni
vərdiĢlərin
yaranmasına müsbət təsir
göstərir, onu
asanlaĢdırırsa bu hal müasir psixologiyada vərdişlərin
keçirilməsi adlanır. Əksinə, əvvəl yaranmıĢ vərdiĢlərin yeni
vərdiĢlərin yaranmasına mənfi təsir göstərməsi, onu ləngitməsi
isə interferensiya adlanır.
78
Psixoloji ədəbiyyatda keçirilməyə aĢağıdakı kimi tərif
vermiĢlər. Bir iĢin yerinə yetirilməsi və ya öyrənilməsi zamanı
onun ardınca gələn iĢlərdə müvəffəq nəticələr əldə olunursa,
buna məsbət keçirilmə və ya proaktiv yüngülləĢmə deyilir. Bu
yüngülləĢmə anlayıĢı hər hansı bir konkret prosesi deyil, ancaq
fəaliyyətin effektivliyinin yüksəldilməsini nəzərdə tutur.
Fəaliyyətin effektivliyi ya düzgün cavabların çoxalmasında, ya
səhvlərin azalmasında, ya da cavabların sürətlə artmasında və
ya fəaliyyətin təkmilləĢməsinin digər göstəricilərində ifadə
olunur.
1
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yeninin keçmiĢ təcrübəyə
uyğun Ģəkildə qavranılması « vərdiĢlərin keçirilməsi» hadisəsi
adı altında qəbul edilmiĢdir. Psixoloji ədəbiyyatda göstərildiyi
kimi iĢin formalaĢdığı Ģəraitdən ayrılması və onun yeni Ģəraitə,
yeni obyektlərin üzərinə keçirilməsi uzaq nəticələr verən
mühüm hadisə kimi özünü göstərir.
Bir çox hallarda iĢin bu cür keçirilməsi yeni tip məsələni
səhvsiz və sınaqsız, müvəffəqiyyətlə həll etməyə imkan
yaradır. Cisim və hadisələrin mühüm əlamətlərə görə oxĢarlıgı
burada mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Pedaqoji psixologiyada keçioilmə problemi mərkəzi
problemlərdən birini təĢkil edir. MənimsənilmiĢ iĢlərin yeni
məsələlərin üzərinə düzgün və məvəffəqiyyətlə keçirilməsinə
nail olmaq yeni fəaliyyət növünü sürətlə və minimum səhvlərlə
mənimsəmək deməkdir. Ġnsanda mənimsənilmiĢ iĢlərin
keçirilməsi halları nə qədər geniĢ olarsa o, bir o qədər çox
öyrənir, onun öyrənilməsinin nəticəsi bir o qədər məhsuldar
olur; insan fəaliyyəti üçün onlar bir o qədər səmərəli olur.
Məsələn, bir musiqi alətində çalmaq vərdiĢlərinə
yiyələnən adam digər musiqi alətində çalmağı asanlıqla
öyrənir. Eyni fikri dillərin mənimsənilməsinə də aid etmək
1
Фресс П., Пиаже Ж. Экспериментальная психология. Вып. 4, - М.
1973, с.140
79
olar.
Bu nöqteyi nəzərdən dillərin qarĢılıqlı təsirində
keçirilmə hadisəsinin yerini və xüsusiyyətlərini aĢkara
çıxarmaq mühüm praktik əhəmiyyət daĢıyır.
Psixoloji tədqiqatlardan məlum olduğu kimi, ana dili
həmiĢə ikinci dil faktlarını mənimsəmək üçün əsas, ikinci dildə
hadisələrin mahiyyətini anlamaq üçün özünəməxsus açar
rolunu olnayır. Üçüncü və sonrakı dillərin mənimsənilməsində
də eyni qanunauygunluq özünü göstərir. Bu zaman əvvəl
mənimsənilmiĢ dillər sırasının mənimsənilməsində də müsbət
təsirini göstərir.
Məhz
buna
görə də, həmin sahədə aparılmıĢ
tədqiqatlardan göründüyü kimi ikinci və sonrakı dillər əvvəl
mənimsənilmiĢ dillərin sistemi bazasında, baĢqa sözlə həmin
dillər üzrə bilik, bacarıq və vərdiĢlərin aydın və ya gizli
fonunda mənimsənilir. Öyrənilən dillə əvvəl mənimsənilmiĢ
dillər bir-biri ilə sıx kontaktda olur və bu zaman müsbət
keçirilmə hadisəsi, yaxud dilçilərin qeyd etdiyi kimi, əvvəl
mənimsənilmiĢ dillər (o cümlədən ana dili) üzrə bacarıq və
vərdiĢlərin öyrənilən sonrakı dildə oxĢar hallarda transpozisiya
hadisəsi baĢ verir.
Bacarıq və vərdiĢlərin keçirilməsi hadisəsi « bacarıqların
keçirilməsinin, daha doğrusu, koordinasiyanın keçirilməsinin
ümumi
qanunauygunluqlarına
əsaslanır.
Bu
zaman
korreksiyanın dərk olunması və avtomatlaĢması bacarıqda
düzəliĢlər aparılması, bacarıgı yenidən yaratmaga nisbətən
sərfəlidir.
Məhz buna görə də ikinci dilin öyrənilməsi zamanı
keçirilmənin bu xüsusiyyəti nəzərə alınır. Əks halda keçirilmə
yanlıĢ xarakter daĢıyır, dilin mənimsənilməsi qüsurlu olur.
Psixoloqların apardıqları müĢahidələr göstərmiĢdir ki, dili
öyrənənlər keçirilməni düzgün prinsiplər üzrə aparmadıqda ya
səhv ümumiləĢdirməyə, ya da interferensiya hadisəsinə rast
gəlirlər. Bu isə mənimsəmənin səmərəliliyini aĢağı salır.
Dostları ilə paylaş: |