86
(iĢ) reproduksiya etməyə ustanovka mövcud olduqda. Hər iki
hal ayrı-ayrı orfoqrafik qaydaların mənimsənilməsi zamanı bu
və ya digər Ģəkildə özünü göstərir. Məhz buna görə Ģagirdlər
yazıda səhvə yol verirlər. Lakin bu hal təkcə vərdiĢin qarĢılıqlı
təsiri kimi deyil, hafizənin qanunauyğunluğu kimi də özünü
göstərir. Çox vaxt Ģagirdlərin indi keçdikləri qayda əvvəl
keçdiklərinə və əksinə, əvvəl keçdikləri qayda hal-hazırda
keçdiklərinə ləngidici təsir göstərir. Adətən, bu hal ən çox
mənimsəmənin ilk mərhələsində özünü göstərir. Bu cür hal
psixologiyada retroaktiv və proaktiv ləngimə kimi qeyd
olunur. Bəzən belə hal müəllimləri təəccübləndirir. ġagird
öyrəndiyi qaydanı çox gözəl izah edir, qaydanı yazıya tətbiq
etməyi də bacarır. Lakin bundan sonra yeni bir qayda keçərkən
buna aid yenicə yaranan müvəqqəti əlaqələrin təsiri altında
əvvəlkinə aid səhvlərə yol verməyə baĢlayır. Bu cür halda
retroaktiv ləngimə özünü göstərir.
AparılmıĢ psixoloji tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, dillərin
mənimsənilməsi zamanı təkcə bir dilin daxilində deyil
(dildaxili interferensiya) dillərin qarĢılıqlı təsiri nəticəsində
onların arasında da interferensiya hadisəsi baĢ verə bilir ki,
buna dillərarası interferensiya adlandırırlar.
Dillərarası interferensiya hadisəsi bütün dil aspektlərində
özünü göstərməklə fonetik, leksik və qrammatik xarakter
daĢıyır. Dillərarası interferensiyanın nəzəri cəlb edən
formalarından biri fonetik interferensiyadır. Bu cür
interferensiya baĢ verdikdə sonrakı dilin tələffüzündə əvvəl
mənimsənilmiĢ dilin təsirindən irəli gələn uyğunsuzluqlar, qü-
surlar özünü göstərir.
Məlum olduğu kimi, dillərarası fonetik interferensiya
kontaktda
olan
dillərin səs və intonasiya fərqinin
gözlənilməməsi nəticəsində baĢ verir. Belə ki, çoxdillilik
ünsiyyət Ģəraitində interferensiyaya ən çox nitq səsləri məruz
qalır. Lakin ana dili ilə öyrənilən ikinci dilin prosedik sistemini
tutuĢdurduqda məlum olur ki, ana dilinin prosedik
87
xüsusiyyətləri xarici dillərin tələffüz normalarına ciddi təsir
göstərir və nəticədə bir sıra interferensiya tipli səhvlər ortaya
çıxır. Azərbaycan dilinin prosedik xüsusiyyətlərindən irəli
gələn interferensiya tipli səhvləri əsasən aĢağıdakı Ģəkildə
qruplaĢdırmaq olar:
1.
söz vurğusunun təbiətindən, lokallığından və
dərəcəsindən irəli gələn səhvlər:
a) söz daxilində vurğusuz mövqedə saitlərin kompressiya
dərəcəsinin azalması;
b) barabərsəviyyəli və ikinci dərəcəli vurğunun
zəifləməsi, yaxud tamamilə düĢməsi;
v) sözlərin sonunun nisbətən qüvvətli tələffüz edilməsi
meyli.
2.
Cümlə vurğusunun təbiətindən və distribusiyasından
irəli gələn səhvlər:
a) köməkçi nitq hissələrində saitlərin kompressiya
dərəcəsinin azalması qüvvətli tələffüz edilməsı;
b) ritmik qrupların sonunda əvvəlkinə nisbətən tələffüzün
dəyiĢməsi;
v) Azərbaycan dilinə məxsus zəif aksentuasiyaya uygun
nitqin ucalığının azalması;
q) xarici nitqə məxsus aydın, dəqiq, vurğulu-vurğusuz
ritm tipi, ahəstə uzadılmıĢ heca ritm tipi ilə əvəz edilməsi.
3.
Azərbaycan dilinin zəif aksentuasiyası nitqin tipinə,
nüvə tonları, Ģkalaların tonal səviyyəsinə və istiqamətinə ciddi
təsir edir və s.
Çoxdillilik
Ģəraitində
təmasda
olan
dillərin
mənimsənilməsində
fonetik
interferensiya
ilə
yanaĢı
qrammatik interferensiya da özünü göstərir. Fonetik
interferensiyada olduğu kimi, burada da əvvəl mənimsənilmiĢ
dil, onun qrammatik quruluĢu barədə yaranmıĢ vərdiĢlər
sonrakı dilin qrammatikasını mənimsəməyə mənfi təsir
göstərir. Belə ki, əvvəlki dilin sonrakı dilə xas olmayan
cəhətlərinin burada əks olunması baĢ verir.
88
Qrammatik interferensiya özünü o zaman daha qabarıq
Ģəkildə göstərir ki, öyrənilən dildə ifadə edilməli olan
qrammatik məna ana dilində olmasın və yaxud baĢqa Ģəkildə
ifadə edilmiĢ olsun.
Qrammatik interferensiya ən çox ikinci və sonrakı dilləri
öyrənənlərin cümlələri ana dili normalarına uyğun qurmağa
cəhd göstərdikləri zaman təzahür edir. Bu zaman iki dil
sisteminin qarĢılıqlı təsiri ilə bağlı tipik səhvlər meydana gəlir
(köməkçi fellərin buraxılması, ön Ģəkilçilərin buraxılması və ya
əvəz olunması, cümlədə sözlərin sırasını pozmaq və s.)
Dillərin qarĢılıqlı təsirində daha qabarıq Ģəkildə leksik
interferensiya özünü göstərir.
Faktlardan aydın olur ki, dilin leksik səviyyəsində özünü
göstərən dillərarası interferensiya ikinci dili öyrənən adamın
Ģüurunda iki dilin uyğun gəlməyən leksik mənalarını
eyniləĢdirmək nəticəsində baĢ verə bilir. Ona görə də artıq belə
bir fakt mübahisə doğurmur ki, ikinci dilin öyrənilməsi zamanı
ana dilinin leksik-semantik, qrammatik sistemi ciddi Ģəkildə
nəzərə alınmalıdır.
Mənanın eyniləĢdirilməsindən irəli gələn interferensiya
hadisəsinin xüsusiyyətlərini aĢkara çıxarmaq bir çox
tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmiĢdir. Bunlardan psixoloji
aspektdə aparılan iĢə N.V.Ġmedadzenin tədqiqatını aid etmək
olar.
N.V.Ġmedadze orta məktəbin yuxarı sinif Ģagirdləri
üzərində apardığı tədqiqat iĢlərinin birində məhz «mənanı
eyniləĢdirmənin» leksik interferensiya üçün əsas olduğunu
aydınlaĢdırmıĢdır.
N.V.Ġmedadze «mənanı eyniləĢdirmənin» iki formada
getdiyini aĢkara çıxarmıĢdır.
Birinci halda ana dilindəki çoxmənalı sözlərin təsir
altında ikinci dildə səhvlər meydana gəlir. ġagirdlərə belə gəlir
ki, əgər ana dilində eyni sözlə müxtəlif mənaları ifadə etmək
mümkündürsə , deməli öyrənilən dildə də həmin yolla getmək
Dostları ilə paylaş: |