105
Psixoloqlar belə bir fikri əsaslandırırlar ki, ünsiyyətin
köməyi ilə fəaliyyət təĢkil olunur və zənginləĢir. Ünsiyyətə
girən tərəflər arasında birgə fəaliyyət planının tərtibi onların
hər birindən fəaliyyətin məqsəd və vəzifələrini bilməyi, obyek-
tin spesifikasını, öz imkanlarını aydınlaĢdırmağı tələb edir.
Ünsiyyətin bu prosesə daxil olması onun iĢtirakçılarının
«razılıq» və ya «narazılığı» həyata keçirmələrinə imkan verir.
Bütün qeyd olunanlar ünsiyyət və fəaliyyətin bir- biri ilə
üzvü Ģəkildə vəhdət təĢkil etdiyini söyləməyə imkan verir.
II. 4.2. Ünsiyyət informasiya mübadiləsi kimi
Ġnformasiya mübadiləsi və onun ünsiyyətdə yeri.
Ġnsanların bir-biri ilə informasiya mübadiləsi ünsiyyətin daha
geniĢ yayılmıĢ tərəfi, cəhəti olmaqla psixoloji ədəbiyyatda
ünsiyyətin
kommunikativ
tərəfi
adlanır.
Ġnformasiya
mübadiləsi prosesində insanlar bir-birlərinin fikirləri, ideyaları,
hissləri, istək və arzuları və s. ilə tanıĢ olurlar. BaĢqa sözlə in-
sanlar bu prosesdə həyat və fəaliyyətləri üçün zəruri olan in-
formasiya mübadiləsini həyata keçirirlər. Bu cür informasiya
mübadiləsi olmadan insanların birgə yaĢayıĢı və fəaliyyəti
çətinləĢər, mümkün olmazdı.
Ünsiyyət
zamanı
həyata
keçirilən
informasiya
mübadiləsində iki tərəf iĢtirak edir: məlumatı, informasiyanı
verən və məlumatı qəbul edən. Birinci tərəf – informasiyanı
verən kommunikator, ikinci tərəf – informasiyanı qəbul edən
isə resipient adlandırılır. Beləliklə hər cür informasiya
mübadiləsi K – Ġ – R (kommunikator- informasiya- resipient)
sxemi üzrə həyata keçir.
Kommunikasiya vasitələri. Ġnsanlar arasında informa-
siya mübadiləsini təmin edə biləcək vasitələr çox və
müxtəlifdir. Psixoloji ədəbiyyatda bu cür kommunikasiya
vasitələrini iki qrupda birləĢdirirlər. Birinci qrup kommunika-
106
siya vasitələri sözlərin, dilin köməyi ilə bağlı olan vasitələrdir.
Bu cür kommunikasiya vasitələrini verbal kommunikasiya
vasitələri adlandırırlar. Burada hansı dil qrupuna aid
olmasından asılı olmayaraq həmin dilin daĢıyıcıları və həmin
dili mənimsəmiĢ insanlar dildən ünsiyyət prosesində ünsiyyət
vasitəsi kimi istifadə edirlər. Dil vasitəsilə insanlar arasındakı
bu cür ünsiyyət prosesi nitq adlanır.
Ġkinci qrup kommunikasiya vasitələri dildən, nitqdən
kənar vasitələrdir. Bu cür vasitələr qeyri verbal kommunika-
siya vasitələri adlandırılır. Onlara müxtəlif ifadəli hərəkətləri,
mimikanı, pantomimikanı, iĢarələr sistemini və s. aid etmək
olar. Hər iki kommunikasiya vasitələrini ayrı-ayrılıqda
nəzərdən keçirək.
Verbal ünsiyyət. Nitq verbal ünsiyyət kimi. Ġnsanların
birgəyaĢayıĢ zərurətinin meydana gəlməsi onların ünsiyyət
tələbatının da yaranmasına səbəb olmuĢdur. Tarixən insanların
dil vasitəsilə ünsiyyət forması meydana gəlmiĢdir. Nəticədə
dildən istifadə edərək öz fikirlərini, istək və arzularını bir-
birinə çatdırmaq imkanına malik olmuĢlar. Bu proses nitq pro-
sesi adlandırılmıĢdır. Buradan da verbal ünsiyyət prosesi olan
nitqə belə tərif vermək mümkün olmuĢdur: insanlar arasında
dil vasitəsilə həyata keçirilən ünsiyyət prosesinə nitq deyilir.
Tərifdən göründüyü kimi dil verbal ünsiyyət üçün vasitə, nitq
isə həmin prosesin özüdür. Ġnsanlar dilə yiyələnməklə onun
vasitəsilə ünsiyyət saxlaya bilirlər. BaĢqa sözlə onlar nitqə
yiyələnmiĢ olurlar. Hər hansı bir xarici dildə danıĢa bilmək
həmin dili baĢa düĢmək, baĢqa sözlə verbal ünsiyyətə girə
bilmək üçün o dili bilmək və ondan istifadə etməyi bacarmaq
lazımdır. Psixologiyada «dili» və «nitqi» fərqləndirən digər
cəhətlərə də diqqət yetirilir. Adətən, dili şərti danışıq işarələri
sistemi kimi qəbul edirlər. Onun köməyi ilə insanlar üçün
müəyyən əhəmiyyət və məna kəsb edən səs birləĢmələri ifadə
olunur. Dil cəmiyyət tərəfindən yaradılır. Dil ümumxalqa
məxsus olduğu üçün həmin dilin ölməsi xalqın ölməsi
107
deməkdir. Xalqın aradan çıxması ilə dil ölü dilə çevrilir.
Dil olduqca mürəkkəb quruluĢa malikdir. Hər cür dil, hər
Ģeydən əvvəl, özünün müəyyən mənalı söz sistemindən ibarət
olan lüğət tərkibinə malikdir. Bu, həmin dilin leksikasını
təĢkil edir. Bundan baĢqa, dildə müxtəlif formalı söz və söz
birləĢmələri sistemi də vardır ki, bu dilin qrammatikasını təĢkil
edir. Bunlarla yanaĢı olaraq hər bir konkret dilin özü üçün xa-
rakterik olan səs və ya fonetik tərkibi də mövcuddur.
Dil həcm etibarilə nitqdən çox geniĢdir. Çünki dil ümum-
xalqa məxsusdur, nitq isə ayrıca bir fərdə aiddir. Dildə iĢlədilən
sözlərin yalnız müəyyən bir qismi fərdin ünsiyyət prosesində
istifadə edilir.
Dildən fərqli olaraq nitqi ünsiyyət prosesinin özü hesab
edirlər. Bu proses məlumat, göstəriĢ, sual, əmr və s. Ģəklində
həyata keçir. Hər bir söz ümumiləĢdirmə mahiyyətinə malikdir.
Ona görə də nitq prosesində hər bir söz özünün müvafiq
mənasında çatdırılmalıdır. Buna isə sözü müvafiq kontekstdə
iĢlətməklə nail olmaq mümkündür.
Nitqdə sözlərin mənasının köməyi ilə müvafiq məzmunu
çatdırmaqla yanaĢı danıĢdığımıza öz emosional münasibətimizi
də bildiririk.
Nitqin funksiyaları və xüsusiyyətləri. Yuxarıda
deyilənlərdən nitqin insan həyatında əvəzolunmaz əhəmiyyətə
malik olduğunu görürük. Nitq ünsiyyət prosesi kimi insanların
fikir, təcrübə mübadiləsinə imkan yaradır. Nitqin əhə miyyəti
onun
funksiyalarında özünü aydın
göstərir. Nitqin
funksiyalarını nəzərdən keçirməzdən əvvəl ünsiyyət vasitəsi
olan dilin funksiyalarına diqqət yetirək. Adətən, dilin üç
funksiyasını qeyd edirlər: 1) dil ictimai-tarixi təcrübənin
mövcud olması, saxlanması və verilməsi vasitəsidir; 2) dil
kommunikasiya, eləcə də insanın davranıĢını tənzim etmək
vasitəsidir; 3) dil intellektual fəaliyyətin silahıdır.
Dilin bu funksiyaları nitqin də fəaliyyət istiqamətini təyin
edir. Mövcud psixoloji ədəbiyyata əsasən nitqin funksiyalarına
Dostları ilə paylaş: |