Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nitqin mexanizmləri.
- Birinci mərhələ nitqin proqramlaşdırılması mərhələsidir .
- İkinci mərhələ cümlənin sintaktik quruluşunun yaradılması mərhələsidir
- Üçüncü mərhələdə nitqin real olaraq səslənməsi baş verir
108
aĢağıdakıları aid etmək olar. Nitqin birinci funksiyası əĢyaları, hərəkəti, vəziyyəti adlandırmaqdır. Bu, nitqin siqnifikativ və ya semantik funksiyası adlanır. Bu funksiya insan nitqini heyvanların ünsiy- yətindən fərqləndirir. Heyvanların çıxardığı səs əĢyaları deyil, onların öz vəziyyətlərini bildirir. Ġnsanda isə müəyyən söz deyilərkən həmin sözlə bağlı hər hansı cismin, hadisənin təsəvvürləri canlanır. Nitqin
sonrakı funksiyası onun ümumiləşdirmə funksiyasıdır. Nitq sözlərə əsaslandığına görə daima ümumiləĢdirməyə imkan yaradır. Nitqin mühüm funksiyalarından biri di kommunikativ funksiyadır. Bu funksiya da öz növbəsində məlumat vermə və fəaliyyətə təhrik etmə vəzifələrini yerinə yetirir. Ümumiyyətlə götürdükdə nitqin köməyi ilə baĢqaları ilə ünsiyyət saxlayır, fikir mübadiləsi edir, ictimai təcrübəni mənimsəyir, zənginləĢdirir, yeni nəslə veririk. Nitq vasitəsi ilə hisslərimizi, arzu və istəklərimizi, bu və ya digər cismə, hadisəyə münasibətimizi bildiririk. Nəhayət nitq vasitəsilə baĢqalarına təsir edir, onların davranıĢ və rəftarlarında müəyyən dəyiĢiklik yaradır, hər hansı bir iĢi yerinə yetirməyə təhrik edirik. Bütün bu funksiyalarla yanaĢı olaraq nitqin özünəməxsus xüsusiyyətləri də mövcuddur. Bunlara nitqin məzmunluluğu, anlaşıqlılığı, təsirliliyi və ifadəliliyini aid etmək olar. Nitqin məzmunluluğu onda ifadə olunan məlumatın əhatə dairəsindən asılıdır. Nitqdə ifadə olunan fikir və hisslərin həcmi nə qədər geniĢ olarsa, verilən məlumatlar gerçəkliyə nə dərəcədə uyğun gələrsə və nə dərəcə də əhəmiyyətli olarsa o bir o qədər məzmunlu hesab olunur. Nitqin məzmunlu olması üçün insanın geniĢ biliyi, həmin bilikdən və istilahlardan düzgün istifadə etmək bacarığı olmalıdır. Bunlar olmadan nitq özünün məlumat vermə vəzifəsini həyata keçirə bilməz. Nitqimizin bizi dinləyənlər tərəfindən qavranılması üçün
109
onun anlaşıqlı olması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Nitqin anlaĢıqlılığı ikitərəfli xarakter daĢıyır. Bir tərəfdən kommuni- katorun nitqinin nə qədər səlis, aydın olması, yersiz ibarələrlə yüklənməməsi, dilin qrammatik qayda və qanunlarına uyğun olmasından asılıdır. DanıĢan adam öz fikrini konkret nümunələrlə əsaslandırmağı, dinləyicilərin səviyyəsini nəzərə almağı bacarmalıdır. Eyni bir mövzunu bir müəllimin olduqca aydın, anlaĢıqlı, digərinin isə qarmaqarıĢıq Ģəkildə Ģərh etdiyi- nin Ģahidi oluruq. Nəticədə birinci müəllimi dinləyicilər həvəslə dinləyir, onun dərsindən yeni biliklərlə çıxıĢlar, ikinci müəllimin verdiyi məlumatları qavraya bilmir, onu dinləməyə həvəs göstərmirlər. Nitqin anlaĢılması dinləyicilərin hazırlıq səviyyəsindən də asılı olur. Dinləyicinin mövzu ilə bağlı zəruri biliyə malik olmaması onu anlamasını da çətinləĢdirir. Ona görə də müəllim müəyyən məlumatları çatdırarkən dinləyicilərin bu sahədəki hazırlıq səviyyəsini nəzərə almalıdır. Nitqin bu xüsusiyyəti xüsusilə xarici dil dərslərində nəzərə alınmalıdır. Bunun üçün müəllim Ģagirdlərin tədris et- diyi dilə hazırlıq səviyyələrini aĢkara çıxarmalı və öz fikrini onların baĢa düĢəcəyi səviyyədə Ģərh etməlidir. Ünsiyyət prosesində nitqin təsirlilik xüsusiyyətinin nəzərə alınması da az əhəmiyyətə malik deyildir. Nitqin təsirliliyi onun fəaliyyətə təhrik etmək funksiyasını yerinə yetirməyə imkan verir. Nitqin təsirliliyi inandırma, sübut, təlqin, məsləhət, tapĢırıq, təlimat, xahiĢ, əmr, qadağan, koman- da və s. Ģəklində həyata keçir. Bu cür təsir vasitələrindən yerində və müvafiq Ģəkildə istifadə olunması lazımi nəticəni verə bilir. Nitqin
yüksək
nitq mədəniyyətinə yiyələnməyin əsas göstəricilərindən biri hesab olunur. DanıĢan və ya yazan adam öz nitqində Ģərh etdiyi məzmuna münasibətini nitqin ifadəliliyinin köməyi ilə bildirir. ġifahi və yazılı nitqdə nitqin ifadəliliyi müxtəlif Ģəkildə
110
həyata keçir. ġifahi nitqdə təsvir olunan cisim və hadisələrə münasibətin nitqin ifadəliliyi vasitəsilə çatdırılması nisbətən asan baĢ verir. Burada mimika və pantomimikanın iĢtirakı, səsin ahəngi və s. nitqin ifadəliliyini gücləndirir.
sadə reflektor fəaliyyət qanunu üzrə cərəyan edir. Bu zaman nitq stimulları (qıcıqlandırıcıları) birinci siqnal sistemi qıcıqlandırıcılarını əvəz edə bilir. Əksər hallarda nitqin yaranması və qavranılmasında biz «siqnallar siqnalı» olan sözlərə əsaslanırıq, daha doğrusu, həmin sözlərin mənasına əsasən onları Ģüursuz (və ya Ģüurlu) olaraq seçir və eyniləĢdiririk. Həmin mürəkkəb proses böyük yarımkürələr qabığında həyata keçir. Nitqin reflektor xarakterə malik olması bir də onunla aydınlaĢır ki, anadan gəlmə kar adamlar verbal nitqə malik olmurlar. Yalnız xüsusi təlim yolu ilə onlar buna nail olurlar ki, burada da reflektor xarakter baĢ verir. Verbal ünsiyyət prosesi olan nitq olduqca mürəkkəb bir prosesdir. Onun özünəməxsus, bir-birini ardıcıl olaraq tamam- layan əməliyyatlardan ibarət mexanizmi vardır. Psixoloji ədəbiyyatda nitqin həmin mexanizmlərinin aĢağıdakı mərhələlərdən ibarət olduğu qeyd edilir. Birinci mərhələ nitqin proqramlaşdırılması mərhələsidir. Bu mərhələdə insanın demək istədiyi nitq ifadəsinin məna özəyinin qurulması (yaradılması) baĢ verir. Bunun üçün insan informasiyalar içərisindən ona lazım olanını seçir, lazım olmayan ikinci dərəcəliləri kənar edir. İkinci mərhələ cümlənin sintaktik quruluşunun yaradılması mərhələsidir. Bu mərhələdə ifadənin (frazanın) ümumi layihəsi, onun qrammatik forması proqramlaĢdırılır, lazımi sözləri axtarmağı, səsləri seçməyi, onu daha dəqiq ifadə etməyi təmin edən mexanizmlər müəyyənləĢdirilir. Üçüncü mərhələdə nitqin real olaraq səslənməsi baş verir. Beləliklə də kommunikator çatdırmalı olduğu məlumatı Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|