Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Daxili nitq.
- ) daxili proqramlaşdırma
- L.S. Vıqotskinin
- Qeyri-verbal ünsiyyət
117
ünsiyyət yazılı mətnlərin köməyi ilə həyata keçirilir, görmə vasitəsilə qavranılır. Mütəxəssislər yazılı nitqi Ģifahi monoloji nitqə nisbətən daha müfəssəl nitq hesab edirlər. Adətən, yazılı nitqdə həmsöhbətlə əks əlaqə mövcud olmur. Ona görə də biz hər Ģeyi əvvəlcədən yazdığımız mətndə ona izah etməliyik. Yazılı nitqi Ģifahi nitqdən fərqləndirən cəhətlərdən biri ondan ibarətdir ki, yazılı nitqin köməyi ilə biz öz fikrimizi, istək və arzularımızı müəyyən məsafədən istədiyimiz adamlara çatdıra bilirik. Yazılı nitq informasiyaları müəyyən məsafədən ötürməyə imkan verməklə yanaĢı mühafizə edib saxlamağa, gələcək nəslə çatdırmağa da imkan verir. Yazılı nitq Ģifahi nitqdən təkcə qrafikadan istifadə olunmasına görə deyil, eyni zamanda onun özünəməxsus qrammatik, orfoqrafik, stilistik xüsusiyyətlərinə görə də fərqlənir. Məhz buna görə də həmin xüsusiyyətlərə mükəmməl yiyələnmək yazılı nitqdən düzgün istifadə edə bilmək üçün zəruri Ģərtdir. Daxili nitq. Ġnteriorizasiya əlamətinə görə nitqin xarici nitqdən fərqli olan bir növünü – daxili nitqi qeyd edirlər. Bu real kommunikasiyadan kənarda baĢ verən nitqdir. Daxili nitq insanın öz-özünə fikirləĢməsi, öz-özü ilə danıĢması prosesidir. Daxili nitq tələffüz edilməyən, səssiz nitqdir. O çox qısa, bəzən də ayrı-ayrı ifadələrdən ibarət olur. Həmin ifadə bir növ fikrin nüvəsini təĢkil edir. Ona görə də daxili nitq üçün fraqmentliyin, qırıqlığın xarakterik hal olduğunu qeyd edirlər. Daxili nitq eyni zamanda sürətli nitqdir. Əgər hər hansı bir hadisəni xarici nit- qin köməyilə çatdırmaq üçün xeyli vaxt sərf etmək lazım gəlirsə, daxili nitqdə onu ani olaraq, sürətlə təsəvvürümüzdən keçiririk. Psixoloji ədəbiyyatda daxili nitqi xarici nitqin bir növ əqli əməliyyatların fikrən icrasına yönəldilmiĢ törəmə forması kimi qeyd edirlər. Daxili nitq müxtəlif məsələlərin əqlən həlli, baĢqa adamların nitqini diqqətlə dinləmə, mətni öz – özünə (tələffüz etmədən) oxumaq, fikrən planlaĢdırma, yaddasaxlama
118
və yadasalma zamanı özünü daha aydın Ģəkildə göstərir. Daxili nitqin vasitəsi ilə sensor məlumatların iĢlənməsi, onların müəyyən anlayıĢlar sistemində dərk olunması baĢ verir, özünün davranıĢ və təəssüratlarının təhlili və qiymətləndirilməsi həyata keçirilir. Bütün bunlar daxili nitqi insanın əqli fəaliyyəti və Ģüurunun olduqca mühüm və universal mexanizminə çevirir. Daha dar, psixolinqvistik mənada daxili nitq ifadələrinin yaranmasının baĢlanğıcı, onun Ģifahi və yazılı nitqdə reallaĢdırılmasının «daxili proqramlaĢdırılmasından» ibarətdir. Daxili nitqin üç əsas tipini qeyd etmək olar: 1) xarici nit- qin strukturunu özündə saxlayan, lakin fonesiya, səslərin tələffüzü mövcud olmayan və çətin Ģəraitdə fikri məsələnin həlli üçün tipik olan daxilən, öz – özünə danışmaq («özünə yönələn nitq»); 2) xüsusi daxili nitq – bu, tələffüz vasitəsi kimi özünü göstərir, spesifik vahidlərdən istifadə olunur və onun strukturu xarici nitqin strukturundan fərqli olur; 3) daxili
onun məzmun hissələrinin spesifik məna vahidlərinin formalaĢması və möhkəmlənməsi. Daxili
nitqin mənĢəyi
hələ kifayət
qədər öyrənilməmiĢdir. L.S. Vıqotskinin fikrincə (1934) daxili nitq uĢağın oyun və baĢqa məĢğələlər zamanı öz – özünə hündürdən danıĢmasından ibarət olan eqosentrik nitqin təsiri ilə yaranır. Tədricən bu daxili nitq – «öz – özünə, özü üçün nitqə» çevrilir. P.P. Blonskinin fikrincə (1935) daxili nitq xarici nitqlə eyni vaxtda uĢağın böyüklər tərəfindən ona müraciət olunan sözləri səssiz olaraq təkrar etməsi nəticəsində meydana gəlir. Bunu isə artıq birinci yaĢın sonunda müĢahidə etmək olur. Fikrin məzmunundan və onu doğuran Ģəraitdən asılı ola- raq daxili nitqin inkiĢaf etmiĢ forması tamamilə fərqli ola bilər. Adətən, daxili nitqdə fikir olduqca ümumiləĢmiĢ Ģəkildə ifadə olunur. Lakin əqli çətinlik meydana gələn anlarda daxili nitq olduqca müfəssəl, açılmıĢ xarakter daĢımağa baĢlayır, daxili monoloqa yaxınlaĢır və pıçıltı ilə və hətta hündürdən ifadə
119
olunan nitqə çevrilə bilir. Bu isə fikir obyektlərinin daha dəqiq təhlilinə və özünün fikri fəaliyyətinə nəzarət etməyə imkan yaradır. Nitqin yuxarıda qeyd olunan növləri ilə yanaĢı daktil,
ibarət olan nitqdir. Daha doğrusu, bu zaman barmaqların müxtəlif konfiqurasiyalarından və hərəkətlərindən istifadə olu- nur. Daktil nitqdən karlarla iĢ zamanı surdopedaqoji köməkçi nitq vasitəsi kimi, eləcə də karlar arasında Ģəxsiyyətlərarası kommunikasiya və eĢidən adamlarla onlar arasında ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə olunur. Eqosentrik nitqə gəldikdə bu insanın özünə yönəlmiĢ nitqdir. Onun köməyi ilə insan (ən çox uĢaqlar) özünün praktik fəaliyyətini tənzim edir və ona nəzarət edir. Eqosentrik nitq xa- rici (kommunikativ) nitqdən nəĢət edir və onun qismən interi- orizasiya olunmuĢ məhsulu kimi özünü göstərir. Eqosentrik nitq bir növ xarici nitqdən daxili nitqə keçid mərhələsi kimi özünü göstərir. Qeyri-verbal ünsiyyət. Ġnsanlar heç də həmiĢə ünsiyyət prosesində verbal kommunikasiya vasitələrindən istifadə etməklə kifayətlənmirlər. Çox vaxt onlar verbal yolla çatdırdıqları məlumatları gücləndirmək və ya daha səmərəli təsir göstərmək üçün sözsüz, nitqdən kənar vasitələrdən də istifadə edirlər. Ġnsanlar özlərinin hisslərini, fikir və arzularını çatdırmaq üçün söz tapa bilmir və ya onun barəsində danıĢmaq istəmirlər. Bu zaman informasiya mübadiləsi sözsüz, sözlərin köməyi olmadan həyata keçir. Belə ünsiyyət qeyri-verbal vasitələrin köməyi ilə baĢ verir. Bu cür qeyri – verbal kommu- nikasiya vasitələrinə müxtəlif simvolları, mimikanı, pantomimikanı, müxtəlif jestləri, hərəkətləri, səsin tembrini, intonasiyanı, gülməyi və s. aid etmək olar. Bu mənada qeyri – verbal ünsiyyət vasitəsi rolunu müxtəlif amillər oynaya bilər. Onlardan bəzilərini qısaca nəzərdən keçirək.
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|