11
anadangəlmə, hazır Ģəkildə verilmir. Bunlar ontogenezdə (fərdi
inkiĢaf prosesində) insanın təlim və tərbiyəsi prosesində əldə
edilir. Buradan isə psixologiyanın pedaqogika elmi ilə əlaqəyə
malik olduğu özünü göstərir. Psixologiya və pedaqogika
elmləri arasında baĢlıca əlaqə həmin elmlərin predmetlərinin
yaxınlığı ilə bağlıdır. Əvvala həmin elmlərin obyekti inkiĢaf
etməkdə olan insandır (uĢaq və yaĢlı). Digər tərəfdən, psixolo-
giya insan psixikasının inkiĢaf qanunlarını öyrənir. Pedaqogika
isə Ģəxsiyyətin inkiĢafının idarə olunması qanunlarını iĢləyib
hazırlayır. Ġnsanın tərbiyəsi, təhsili təlimi onun psixikasının,
təfəkkürünün, fəaliyyətinin məqsədəyönəlmiĢ Ģəkildə inkiĢaf
etdirilməsi deməkdir. Psixologiya və pedaqogika elmlərinin
mühüm qarĢılıqlı əlaqəsini göstərən amillərdən biri də onların
tədqiqat üsullarındakı eyniyyətdir. Bir çox elmi psixoloji
axtarıĢlar pedaqoji problemlərin həlli üçün vasitə rolunu oy-
naya bilir. Bir elmi fənn kimi pedaqogikada pedaqoji faktların
izahı, Ģərhi, sistemləĢdirilməsi üçün psixoloji biliklərdən
istifadə olunur. Pedaqoji fəaliyyətin nəticələri psixoloji
diaqnostikanın köməyi ilə aĢkara çıxarılır.
Bunlarla yanaĢı olaraq müasir psixologiya elmi öz
qarĢısında duran ümumi və xüsusi vəzifələri həyata keçirərkən
pedaqogika ilə yaxın təmasda fəaliyyət göstərir, pedaqogika
elminin əldə etdiyi nəticələrə istinad edir.
Müasir dövrdə psixologiya və dilçilik arasında da sıx
əlaqə özünə geniĢ yer tutmağa baĢlamıĢdır. Bunun aydın
təzahürünü psixolinqvistikanın meydana gəlməsində görürük.
Psixolinqvistika nitq davranıĢını psixoloq və linqvistlərin
kompleks Ģəkildə öyrənmələrini nəzərdə tutan elm sahəsidir.
Linqvistika və nitqin psixologiyası ilə müqayisədə psixolinq-
vistika özünün müstəqil tədqiqat predmetinə malikdir.
Psixolinqvistikanı daha çox psixologiya «özününkü» hesab
edir. Doğrudur, psixologiyada hələ çoxdan mövcud olan sahə -
nitqin psixologiyası sahəsi vardır. Nitq psixologiyasınıın pred-
meti psixolinqvistikanın obyekti və predmeti ilə üst-üstə düĢür.
12
Ona görə də çox vaxt bu iki fənni bir-biri ilə qarıĢdırırlar. Bu
cür eyniləĢdirməyə əsas olsa da, hər-halda bu iki termini bir-
birindən fərqləndirən cəhətlər də mövcuddur. Onların fərqi
baĢlıca olaraq öyrənmə predmetində özünü göstərir. Psixolo-
giya nitqin yaranması, anlaĢılması və formalaĢmasının gediĢi
zamanı öz diqqətini daha çox Ģüurun psixi funksiyalarının
xüsusiyyətlərinə yönəldirsə, psixolinqvistika bunlarla yanaĢı bu
funksiyaların insanların nitq fəaliyyətində və nitq davranıĢında
ifadə vasitələrini (verbal və qeyri-verbal) də nəzərə almağa
çalıĢır.
Psixolinqvistika olduqca gənc elmdir. O, təxminən XX əsr
50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəllərində meydana gəlmiĢdir.
Sovet
psixolinqvistika
məktəbinin «atası» A.A.Leontyev
olmuĢdur.
Elm sahəsinin geniĢlənməsi sayəsində psixolinqvisti-
kanın müxtəlif sahələri meydana gəlmiĢdir. Bunlardan ümumi
psixolinqvistika, xüsusi psixolinqvistika, sosial psixolinqvisti-
ka, yaĢ psixolinqvistikasını (ontolinqvistika) göstərmək olar.
Psixologiya elminin əsas sahələri. Psixologiya çoxsahəli
bir elmdir. Müasir dövrdə psixologiya elminin nisbətən
müstəqil Ģəkildə inkiĢaf edən müxtəlif sahələri vardır. Məhz
buna görə də «psixologiya elmi» deyil «psixologiya elmləri»
termininin iĢlədilməsi daha çox yerinə düĢərdi. Belə ki, hər 4-5
ildən bir psixologiya elminin yeni bir sahəsinin yaranmasının
Ģahidi oluruq.
Psixologiyanın çoxsaylı sahələrini təsnif etmək üçün
müxtəlif prinsiplərdən istifadə olunur. Hər Ģeydən əvvəl psix-
oloji fənnləri fundamental və tətbiqi, ümumi və xüsusi olmaqla
təsnif etmək mümkündür.
Psixologiya elminin fundamental və ya baza sahələri
psixologiyanı və insanların davranıĢını kimliyindən və hansı
fəaliyyət sahəsində çalıĢmasından asılı olmayaraq hamının baĢa
düĢəcəyi Ģəkildə Ģərh etməyə yönəldilmiĢ sahələrdir.
Psixologiyanın bu sahələri psixologiya və insan davranıĢı ilə
13
maraqlanan adamların hamısı üçün eyni zəruri məlumatları
çatdırır. Bu cür universallığından asılı olaraq psixologiyanın
həmin sahəsi «ümumi psixologiya» adı altında iĢlədilir.
Psixologiyanın tətbiqi sahələrinə gəldikdə buraya onun
bilavasitə təcrübəyə tətbiq olunan sahələrini aid edirlər.
Psixologiyanın ümumi sahələri istisnasız olaraq bütün
elmi istiqamətlər üçün eyni dərəcədə əhəmiyyətli inkiĢaf
problemlərini qarĢısına qoyur və həll edir. Psixologiyanın xü-
susi sahələrinə gəldikdə o, öz qarĢısına hər hansı bir və ya bir
neçə qrup hadisələri öyrənmək məqsədini qoyur.
Müasir psixoloji fənnləri təsnif etmək üçün mövcud
ədəbiyyatda aĢağıdakı üç prinsipdən də istifadə olunur:
1.
Konkret fəaliyyət sahələrinə görə;
2.
ĠnkiĢafın psixoloji aspektlərinə görə;
3.
Ġnsanın cəmiyyətə münasibətinə görə.
Həmin sahələrin hamısını əhatə etmək mümkün
olmadığına görə burada onlardan bilavasitə təhsillə bağlı
olanların bəzilərini qısaca nəzərdən keçirək.
Psixologiya elminin ən fundamental sahəsini ümumi
psixologiya təĢkil edir. Ümumi psixologiya fundamental psix-
oloji bilikləri özündə cəmləĢdirir. Ümumi psixologiyanın
maraqlandığı və həll etməli olduğu qlobal məsələlər, cavab
verməli olduğu suallar aĢağıdakılardan ibarətdir: Psixika
nədir? Onun strukturu və funksiyaları nədən ibarətdir? Psixika
filogenezdə və ontogenezdə hansı qanunauyğunluqlara malik-
dir? Psixikanın hansı inkiĢaf səviyyələri vardır və onları hansı
kriteriyalara əsasən müəyyənləĢdirmək olar? Psixika və beyin
arasında hansı əlaqə vardır? Psixi inkiĢafda anadangəlmə və
həyatda qazanılan bioloji və sosial amillərin rolu nədən
ibarətdir? Psixikanın normal və anomal inkiĢafını fərqləndirən
kriteriyalar hansılardır?
Bütövlükdə psixikaya aid problemləri öyrənməklə yanaĢı
ümumi psixologiya psixi proseslər, psixi hallar və xassələrlə
bağlı konkret məsələlərin öyrənilməsi ilə də məĢgul olur.
Dostları ilə paylaş: |