132
ların bir-birini qavramasını güzgünün ikiqat əks etdirməsinə
bənzətmək mümkündür. Ġnsan baĢqasını əks etdirməklə, həmin
baĢqasını əks etdirmə güzgüsündə özünü də əks etdirir.
Ünsiyyət prosesində eyniləĢdirmə və refleksiya vəhdətdə baĢ
verir.
Ġnsanların bir-birini qavraması və anlamasının mexaniz-
mi kimi stereotipləşdirmə də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Stereotipləşdirmə – davranış forması və onun şərhinin
artıq bizim üçün məlum olan və ya məlum hesab edilən
hadisələrə, başqa sözlə sosial stereotiplərə uyğun təsnifindən
ibarətdir. Burada stereotip bir Ģtamp kimi istifadə olunan
formalaĢmıĢ insan surəti götürülür. StereotipləĢdirmə sub-
yektin öz Ģəxsi təcrübəsini ümumiləĢdirməsi və bu zaman ki-
tablardan, kinofilmlərdən aldığı məlumatların ona əlavə
edilməsi nəticəsində də yarana bilər. Bu zaman həmin bilik
nəinki Ģübhəli, hətta yanlıĢ xarakter daĢıya, düzgün nəticələrlə
yanaĢı, tamamilə yanlıĢ nəticələrə də gətirib çıxara bilər. Bu
baxımdan stereotipləĢdirmə kauzal atribusiyanın bir növ mex-
anizmini təĢkil edir. Kauzal atribusiya latınca causa – səbəb
və attribuo – vermək sözlərindən əmələ gəlib Ģəxsiyyətlərarası
anlama zamanı digər adamın davranıĢının səbəb və
motivlərinin Ģərhindən ibarətdir. Burada isə bəzən qabaqcadan
yaranmıĢ yanlıĢ fikir stereotipləĢməyə əsaslı təsir göstərir.
Kauzal atribusiyanın xarakteri müxtəlif Ģəraitdən asılı ola
bilir. Belə ki, məsələn, tanıĢ olmayan adamı qavrayarkən sub-
yektin aldığı ilkin məlumat böyük rol oynaya bilər.
Psixoloqlar belə bir eksperiment aparmıĢlar. Ġki qrupda
tələbələrə eyni bir adamın fotoĢəklini göstərmiĢlər. Birinci
qrupda eksperimentator onu görkəmli alim kimi, ikinci qrupda
isə cinayətkar kimi təqdim etmiĢdir. Hər iki qrupda tələbələrə
xarici görkəminə görə həmin adamı səciyyələndirmək
tapĢırılmıĢdır. Birinci qrupda yoxlanan tələbələr Ģəkildəki
adamı səciyyələndirərkən göstərmiĢlər ki, bu adam çox gərgin
iĢləyən, rəhimli, xoĢxasiyyət, qayğıkeĢ, həssas, ağıllı adamdır.
133
Ġkinci qrupdakı tələbələr əsaslandırmağa çalıĢmıĢlar ki,
Ģəkildəki adam çox qəddar, inadkar, hiyləgər, xain adamdır.
ġəkildəki eyni detal, məsələn, göz bir halda mehribanlıq və
ağıllılıq, digər halda kinlilik və qəddarlıq əlaməti kimi Ģərh
olunmuĢdur.
Buradan aydın olur ki, qavrama zamanı əldə edilən
məlumat ciddi Ģəkildə insan sifətini – alim və cinayətkar
obrazları haqqında stereotipə uyğunlaĢdırmağa əsaslanmıĢdır.
Gündəlik müĢahidələr və aparılmıĢ tədqiqatlar insanların
bir – birini qavraması və anlamasında onlar haqqında ilkin
təsəvvürün yaranması da xüsusi rol oynadığını göstərmiĢdir.
Bu cür asılılıq psixologiyada «oreol effekti» («himayə effek-
ti») adlanır. Əldə edilmiĢ ilkin məlumatlar qavradığımız
adamlar haqqında bizdə müsbət və ya mənfi oreol effekti
yarada bilər. Birinci halda biz qavradığımız adamın bütün
davranıĢına pozitiv, ikincininkinə isə neqativ münasibət
bəsləməyə meylli oluruq.
Məsələn, ilkin müĢahidə və ya baĢqa müəllimin uyğun
olmayan məlumatı bizdə çalıĢqan Ģagird haqqında mənfi fikir
yaradır. Nəticədə bu ilkin təəssüratın təsiri altında həmin
Ģagirdin həqiqi keyfiyyətini qavraya bilmirik. Sanki onun ən
yaxĢı davranıĢını da görmək istəmirik. Bizdə həmin Ģagird
haqqında mənfi oreolun yaranması buna səbəb olur.
Əksinə, tənbəl, zəif Ģagirdlə ilk dəfə rastlaĢarkən onun
təsadüfi cavabı, baĢqa müəllimin onun haqqında yersiz tərifləri
bizdə həmin Ģagirdə qarĢı müsbət oreolun yaranmasına səbəb
olur. Nəticədə Ģagirdin cavablarındakı qüsurları hiss etməməyə
baĢlayırıq.
Uyğun olmayan həm müsbət, həm də mənfi oreol eyni
dərəcədə ziyanlıdır. Ona görə də «oreol effektinin» qarĢısını
almaq üçün adamları müxtəlif Ģəraitdə və vəziyyətdə qavra-
maq tələb olunur. Bu zaman müsbət kauzal atributun
yaranması, oreol effektinin mənfi təsirinin aradan qaldırılması
mümkün olur.
134
Özünü yoxlamaq üçün sual və tapĢırıqlar
1.
Ünsiyyət nəyə deyilir? Onun əsas cəhətləri hansı-
lardır?
2.
Ünsiyyətin məzmunu, məqsədi və vəzifələrini Ģərh
edin.
3.
Ünsiyyətin növləri hansılardır? Onları Ģərh edin.
4.
Ünsiyyət hansı funksiyaları yerinə yetirir?
5.
Ünsiyyət və fəaliyyətin vəhdətini izah edin.
6.
Ünsiyyətdə informasiya mübadiləsi dedikdə nəyi baĢa
düĢürsünüz?
7.
Ġnformasiya mübadiləsi tərəfləri hansılardır?
8.
Verbal ünsiyyət nədir?
9.
Nitq və onun növləri haqqında danıĢın.
10.
Nitqin funksiyaları və xüsusiyyətləri hansılardır?
11.
Nitqin mexanizmlərini Ģərh edin.
12.
Qeyri – verbal ünsiyyət nədir?
13.
Ünsiyyətdə qarĢılıqlı təsir dedikdə nəyi baĢa
düĢürsünüz?
14.
Ünsiyyətdə nə kimi maneələr özünü göstərir və
onları necə aradan qaldırmaq olar?
15.
Ünsiyyət prosesində insanların bir – birini
qavramalarının mexanizmləri hansılardır? Onları Ģərh edin.
Referat, məruzə və müstəqil tədqiqat üçün mövzular
1. Ünsiyyətin psixoloji əsasları.
2. Ünsiyyət üslubu.
3. Ünsiyyətdə konfliktlər və ünsiyyət çətinlikləri.
4. Nitq verbal ünsiyyət kimi.
5. Qeyri verbal kommunikasiya.