138
anlaĢılmasının çətinliyi bir sıra amillərlə bağlıdır. Həmin
mühüm amillərdən bir neçəsini nəzərdən keçirək.
1. Ġnsan Ģəxsiyyəti maddi və toxunula bilən, hiss edilən
deyildir. O, bir sıra amillərin, Ģəraitin, imkanların və
determinantların təsiri altında formalaĢan psixoloji törəmədir.
2. Ġnsan Ģəxsiyyəti bir sıra amillərin təsirinə məruz qalsa
da yalnız onlardan asılı bir törəmə kimi Ģərh oluna bilməz,
çünki o formalaĢdığı həmin əsası dialektik olaraq rədd edir.
3. Ġnsan davranıĢının determinasiyasında Ģəxsiyyətin
mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi barədə çoxlu nəzəriyyə və
konsepsiya mövcuddur ki, bunların bir çoxunun «Ģəxsiyyət»
anlayıĢını Ģərh etməsi ziddiyyətlidir.
4. Nəhayət, Ģəxsiyyəti anlamaq insan fenomenini anla-
maqla birbaĢa əlaqədardır. ġəxsiyyət yalnız o zaman insanın
əsası, özəyi kimi, onun baĢlıca parametri, onun eyniləĢdirmə
vasitəsi kimi Ģərh oluna bilər ki, antropologiya və insan
haqqında biliklər insanın öz təbiətini anlamaq səviyyəsinə
yüksəlmiĢ olsun.
Lakin bütün bu qeyd olunanlar heç də Ģəxsiyyətin tədqiqi
imkanlarının mümkün olduğunu rədd etməyə imkan vermir.
Əksinə, Ģəxsiyyət problemi barədə son nəzəri və eksperimental
tədqiqatlar onun öyrənilməsi imkanlarını artırır.
«ġəxsiyyət» sözü Azərbaycan, rus və ingilis dillərində
maraqlı və faktiki olaraq eyni etimologiyaya malikdir.
Azərbaycan dilində «Ģəxsiyyət» sözü öz əsasını ərəb sözü olan
«Ģəxs» sözündən götürmüĢ və hər hansı bir konkret Ģəxsi,
simanı bildirir. Rus dilində «Ģəxsiyyət» (liçnostğ) sözü də
«liüo», «liçina» (üz, sifət) sözləri ilə bağlıdır. Ġngilis dilində
«Ģəxsiyyət» mənasını ifadə edən «personality» sözü öz əsasını
iki latın sözündən – «per» və «sona» sözlərindən götürmüĢdür
ki, bu da bir növ «vasitəsilə danıĢır» mənasını ifadə edir. So-
nralar qədim Yunanıstanda və Rim imperiyasında bu söz teatr
tamaĢasında aktyorun «maskası» Ģəklində özünü büruzə
vermiĢdir. Adətən, səhnə hərəkətindən asılı olaraq «masqa»
139
dəyiĢilir, aktyor rola daxil olur. Lakin, yalnız xeyli vaxt
keçdikdən sonra «persona» sözü hazırki dövrdə daĢıdığı məna
yükünü daĢımağa baĢlamıĢ, «personality» – «Ģəxsiyyət»
mənasında iĢlənməyə baĢlanmıĢdır.
Qeyd edilənlərdən göründüyü kimi, insanın şəxsiyyəti
birbaşa və dolayı mənada onun siması, sifətidir. BirbaĢa
mənada insanın siması, sifəti onun baĢlıca identifikatorudur.
Məhz onun xətləri, formaları, çevrəsi və digər xüsusiyyətləri
əsasında bir adamı baĢqasından fərqləndirir, onun hansı yaĢ
kateqoriyasına mənsub olduğunu müəyyənləĢdirə bilirik.
Təsadüfi deyildir ki, Ģəxsiyyəti eyniləĢdirməklə bağlı bütün
sənədlərdə onun sifətinin (üzünün) Ģəkli olması tələb edilir.
Bununla yanaĢı olaraq bizim sifətimiz emosiyalarımızın,
hisslərimizin, əhvalımızın, vəziyyətimizin, istəklərimizin
ifadəçisinə çevrilir, o bizə təkcə verbal yolla deyil, qeyri- ver-
bal yolla da, zəngin mimiki imkanlarımızın köməyilə də
ünsiyyətə girmək imkanı verir. Dolayı mənada, insan
Ģəxsiyyəti onun «ruhunun», baĢqa sözlə, onun bütün psixi
təzahürünün «sifətidir». Ġnsana məxsus olan fərdi-psixoloji
xassələrin təzahür xüsusiyyətlərinə, onun ünsiyyət üslubuna,
davranıĢına, fikir və ideyalarına görə onu aydın
eyniləĢdirməyimiz və onun gələcək davranıĢının istiqamətini
proqnozlaĢdırmağımız heç kimdə Ģübhə doğura bilməz.
Bütün yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq deyə
bilərik ki, şəxsiyyət fərdin özünü cəmiyyətlə eyniləşdirməsinə
imkan verən davamlı fiziki və psixi xarakteristikasının
məcmuundan ibarətdir.
ġəxsiyyət insanın psixoloji siması olub, Ģüura, mənliyə
malik olan, öz hərəkətlərinə cavabdeh, ictimai münasibətlərin
fəal iĢtirakçısı olan adamdır. Şəxsiyyət müəyyən ictimai-tarixi
dövrdə yaşayıb fəaliyyət göstərən, gerçəkliyi dərk edib
müəyyən istiqamətdə dəyişdirən, ünsiyyətə girməyi bacaran
konkret canlı insandır.
140
III.5.2. Ġnsan, fərd, Ģəxsiyyət və fərdiyyət
İnsan, fərd, şəxsiyət və fərdiyyət anlayıĢları bir- biri ilə
müəyyən əlaqəyə malik olsa da onları eyniləĢdirmək olmaz.
Onların içərisində ən geniĢ anlayıĢ «insan» anlayıĢıdır. Həm
fərd, həm Ģəxsiyyət, həm də fərdiyyət eyni zamanda insandır
(bax Ģəkil 3). Ġnsan həyata insan kimi gəlir. Ġnsan dölünün
genlərində insan üçün zəruri olan əlamət və keyfiyyətlərin
inkiĢafı üçün anadangəlmə zəmini qoyulmuĢ olur. Yeni
doğulmuĢ uĢağın bədəninin konfiqurasiyası düz yerimək
imkanı yaradır, beyinin strukturu intellektin inkiĢaf imkanını
təmin edir, əlin quruluĢu gələcəkdə əmək alətlərindən istifadə
prespektivləri yaradır. Bütün bunlar körpəni özünün
imkanlarına görə bir insan kimi heyvan balalarından
fərqləndirir. Beləliklə körpənin insan nəslinə aidliyi təsdiq olu-
nur və fərd anlayıĢının aĢkara çıxmasına gətirib çıxarır. «Fərd»
anlayıĢında insanın növə mənsubluğu öz əksini tapır. Belə ki,
hər bir insan eyni zamanda fərd, hər bir fərd isə eyni zamanda
insandır. Ona görə də yeni doğulmuĢ uĢaq da, ağlını itirmiĢ
səfeh də, yaĢlı vəhĢi insan da, mədəni ölkələrin yüksək
intellektə malik olan insanları da fərd hesab olunur. Deməli, bir
konkret adamı fərd adlandırmaqla onun potensial insan
olduğunu təsdiq edirik.
Dostları ilə paylaş: |