164
ġəkli nəzərdən keçirdikdə ilk növbədə diqqəti Ģüur və
Ģüursuzluğun qarĢılıqlı təsir yolu, üsulu ilə bağlı sual cəlb edir.
ġəxsiyyətin vəhdətini anlamaq üçün «Ģüurun istiqaməti» və
«Ģüursuzluğun
istiqaməti»
anlayıĢlarını
aydınlaĢdırmaq
olduqca vacibdir. Bu məsələ bir çox psixoloji məktəb və
istiqamətlər tərəfindən qaldırılmıĢ, görkəmli alim və
tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmiĢdir. Lakin bu vaxta qədər
həmin məsələ açıq qalmıĢ, yönəliĢlik onun istiqamətləndiyi
obyekti axtarmağa «səbəb olmuĢdur». Daxili və xarici aləmdə
mövcud olan nəhayətsiz müxtəliflik sayəsində isə buna nail
olmaq praktik olaraq mümkün deyildir. Məhz buna görə də biz
insanın Ģüur və Ģüursuzluğunu obyektə deyil, zamana
«yönəltməyə» cəhd göstərməyi vacib bildik. Nəticədə Ģüurun
gələcəyə,
Ģüursuzluğun
isə
keçmiĢə
yönəliĢliyinin
mümkünlüyünü zənn etmək imkanı yaranmıĢdır. Bununla da
Ģüurun gələcəyə yönəliĢliyi insanda hadisənin baĢ verməsindən
qabaq onun inkiĢafını görmə qabiliyyəti kimi antisipasiya
fenomeninin olması ilə də təsdiq olunur. Bununla yanaĢı
Ģüursuzluğun keçmiĢə yönəliĢliyi tamamilə təbii haldır. Çünki,
sıxıĢdırılmıĢ, unudulmuĢ və arxetipik elementlər yalnız
keçmiĢə aid ola bilər.
Beləliklə insanda keçmiĢ və gələcəyin qarĢılıqlı təsiri
onun Ģüursuzluğu və Ģüurunun qarĢılıqlı təsirindən baĢqa bir
Ģey deyildir. Bunun nəticəsi isə hal hazırda yaĢayan konkret
Ģəxsiyyətdir.
ġəkildəki ikinci komponent şüursuzluq və şüurun
strukturundan ibarətdir. Ġlk baxıĢda belə görünə bilər ki, bu
fenomenlərin strukturu üçlaylıdır. ġüursuzluq üçün bu laylar
ümumi nəsl arxetipi, etnos arxetipi, Ģəxsi Ģüursuzluq, Ģüur üçün
isə ümumbəĢəri qiymətlər, konkret mühitin qiymətləri və Ģəxsi
Ģüur laylarıdır. Lakin bu belə deyildir. ġüursuzluq və Ģüurun
strukturu identik xarakter daĢımaqla, müvafiq olaraq kollektiv
üstəgəl Ģəxsi Ģüursuzluğu və kollektiv və Ģəxsi Ģüurluluğu
özündə əks etdirir. Bu baĢqa məsələdir ki, kollektiv
165
Ģüursuzluğun, eləcə də kollektiv Ģüursuzluğun daxilində həm
mütləq olanı («kölgə» - bizim Ģəxsiyyətimizin heyvani
əcdadlarımızdan gələn ən tutqun, arzuolunmaz cəhdlər və ən
arzuolunan davranıĢ forması kimi ümumbəĢəri qiymətlərin
neotipləri), həm də nisbi olanı (konkret növ, sotsium
arxetipləri və konkret millətə, xalqa, sinfə, mədəniyyətə
mənsub olan qiymətlər) mövcuddur. Kontinuumda mövcud
olan, özünə yer edən Ģüursuzluqdan irəli gələn ən arzuolunmaz
və Ģüurluluqdan irəli gələn ən arzu olunan elementlərə xüsusi
ad vermək mümkündür. Bunlara əsaslanmaqla Ģəxsiyyətin
müxtəlif tiplərini xarakterizə etmək mümkündür. Onları
nəzərdən keçirək.
1. ġüursuzluqda mövcud olan heyvani instinktlər, eyibli,
bizi insani sifətdən məhrum edən ənənələr – İblis.
2. Bizdə nəsldən, etnosdan gələn, dərk etmədiyimiz,
lakin bizi özünə cəlb edən ənənələr - Yoldan çıxaran.
3.
ġəxsi Ģüursuzluğun məzmununu təĢkil edən
unudulmuĢ, aktual olmayan, bizim tərəfimizdən rədd edilən
hadisələr, arzular, motivlər, biliklər – Qeyri mən.
4. Özümüz, bizi əhatə edənlər, yaĢadığımız aləm
haqqında Ģüurun koqnitiv elementləri - Mən.
5. Mövcud sosial mühitdə, xalqda, cəmiyyətdə qəbul
olunmuĢ qiymətlərin, əxlaq normaları, mənəvi əsasların insan
tərəfindən dərk edilməsi – Peyğəmbər.
6. Bütün insanlar üçün eyni olan və real Ģəkildə onların
Ģüurunda bəĢəriyyətin mədəni irsi kimi möhkəmlənən
ümumbəĢəri keyfiyyətlər – Allah.
Ġnsan Ģəxsiyyətində yuxarıda qeyd olunan struktur
yaradıcı elementlərindən birinin olması onun tamlığının Ģərti
hesab olunur. Lakin bunlardan birinin və ya bir hissəsinin
üstünlüyü xüsusi Ģəkildə müəyyənləĢdirilir.
III. 5. 4. ġəxsiyyət haqqında əsas nəzəriyyələr
166
Məlum olduğu kimi, Ģəxsiyyət və onun psixologiyası
dərin köklərə malikdir. ġəxsiyyət psixologiyası sahəsində
nəzəri
tədqiqatlar
öz
əsaslarını
qədim
dünyanın
mütəfəkkirlərinin iĢlərindən almıĢdır. Lakin Ģəxsiyyət
psixologiyası bir eksperimental elm kimi XX əsrin birinci
onilliyindən meydana gəlmiĢ və bu sahədə geniĢ əhatəli
tədqiqatlar aparılmıĢdır. ġəxsiyyətin eksperimental tədqiqinin
əsası A.F.Lazurski, Q.Olport, R.Kettel tərəfindən qoyulmuĢdur.
ġəxsiyyət haqqında aparılmıĢ çoxsaylı tədqiqatlar bu
sahədə müxtəlif baxıĢ və nəzəriyyələrin meydana gəlməsinə
səbəb olmuĢdur. Həmin nəzəriyyələri qruplaĢdırmıĢ olsaq
təxminən aĢağıdakı əsas nəzəriyyələri qeyd edə bilərik: klassik
nəzəriyyə, klinik nəzəriyyə, eksperimental nəzəriyyə, koqnitiv
nəzəriyyə, bihevioristik nəzəriyyə, humanistik nəzəriyyə. Həmin
nəzəriyyələr və onların qısa xarakteristikası ilə tanıĢ olaq (Ģəkil
7).
Klassik nəzəriyyə. ġəxsiyyət haqqında klassik nəzəriyyə
qrupuna Z.Freydin psixoanalitik nəzəriyyəsini, K.Yunqun
analitik
nəzəriyyəsini,
A.Adlerin
fərdi
psixologiya
nəzəriyyəsini aid etmək olar.