172
Sallivenin
fikrincə
təhlükəsizliyə
olan
tələbat,
həyəcandan qaçmaq cəhdi sosial xarakter daĢıyır, lakin bu
sosiallıq uĢaq doğularkən onun üzvü tələbatına daxil olur.
Salliven belə hesab edir ki, uĢaq doğularkən hər iki mex-
anizm mövcud olur və onlar Ģəxsiyyətin inkiĢaf mexanizmini
təĢkil edirlər. Lakin insan yaĢadığı xarici aləmdə daima onu
təmin etməyən və həyəcan doğuran hallarla rastlaĢır. Məhz xa-
rici aləmlə həmin mübarizədə, baĢqa sözlə, narahatlıqla
mübarizədə insan Ģəxsiyyəti formalaĢır. Salliven bunu «mən-
sistem» adlandırır. O göstərir ki, «mən-sistem», daha doğrusu,
Ģəxsiyyət, birincisi, Ģüursuzluq səviyyəsində narahatlıqla
mübarizədə, ikincisi, həmin narahatlıqdan yaxa qurtarmaq üçün
müxtəlif vasitələri tapma prosesində inkiĢaf edir. «Mən-
sistem» uĢağı, yeniyetməni, sonradan isə yaĢlı adamları
əvvəlcə ananın, sonra isə baĢqa adamların, məsələn, iĢ
yerindəki həmkarlarının köməyinə qaçmağa məcbur edir.
Beləliklə də Sallivenə görə Ģəxsiyyətlərarası münasibətlər
formalaĢan Ģəxsiyyətin mexanizmi kimi özünü göstərməyə
baĢlayır.
Nəhayət, Ģəxsiyyətin klinik nəzəriyyəsində özünəməxsus
yer tutan psixoloqlardan biri də Erik Erikson (1902- 1994)
olmuĢdur. E.Erikson Almaniyada doğulmuĢ, 1927- 33- cü
illərdə Venada Freydlə birlikdə iĢləmiĢ, 1933- cü ildən ABġ-a
köçmüĢdür. O, eqo-psixologiya konsepsiyası yaradıcılarından
biri olmuĢdur. Onun nəzəriyyəsi epigenetik nəzəriyyə adı ilə
məĢhurdur. Onun fikrincə Ģəxsiyyətin inkiĢafı sosial aləmlə
müəyyən edilir. O, «Ģəxsiyyətin identikliyi» anlayıĢını irəli
sürmüĢ və həmin anlayıĢ altında insanın əhatə olunduğu sosial
aləmlə qırılmaz əlaqəsi barədə ona məlumat verən mərkəzi
keyfiyyəti nəzərdə tutmuĢdur. Həmin keyfiyyətlər aĢağıdakı
parametrlərdə
ifadə
olunur:
insanın
özünə
doğru
mərkəzləĢməsində, sosial qrupla, onu əhatə edənlərlə
eyniləĢdirmədə, insanın öz qiymətini, sosial rolunu müəyyən-
ləĢdirməsində.
173
ġəxsiyyətin eksperimental nəzəriyyəsi də psixologiya
tarixində özünəməxsus yer tutmuĢdur. Burada birinci növbədə
diqqəti cəlb edən Q.Olport və Q.Merreyin persionoloji
nəzəriyyəsidir. Amerika psixoloqu Qordon Olport (1897-
1967) Ģəxsiyyətin öyrənilməsinə sistemli yanaĢmanın ilk
təĢəbbüskarlarından biri olmuĢdur. Onun fikrincə insan «açıq
sistemdən» ibarətdir. Bu o deməkdir ki, insanın inkiĢafı daima
baĢqa adamlarla qarĢılıqlı əlaqədə, qarĢılıqlı münasibətdə baĢ
verir. Ġnsan təkcə onu əhatə edənlərə nə isə bəxĢ etmir, özü də
onlardan nə isə alır. Olport Ģəxsiyyətə insanlar arasındakı
geniĢ əlaqə sistemindən törəyən bir hadisə kimi baxır. Olporta
görə Ģəxsiyyət münasibətlərin qəti modelidir. Olporta görə
Ģəxsiyyətin inkiĢafı bioloji tələbatların məcburiyyətindən
azadlığı, onun motivlərinin avtonomluq dərəcəsi ilə müəyyən
edilir.
ġəxsiyyətin eksperimental nəzəriyyələri içərisində Ame-
rika psixoloqu A.Kellinin (1905- 1966) «Şəxsiyyətin konstruk-
torlar» konsepsiyası da xüsusi yer tutur. Onun fikrincə
Ģəxsiyyətin psixi proseslərinin təĢkili onun gələcək hadisələri
qabaqcadan necə sezməsindən, düĢünməsindən asılıdır. Bu
fərziyyələrin təsdiq olunmaması sisteminin çox və ya az
dərəcədə yenidən təĢkil edilməsinə gətirib çıxarır ki, bu da
gələcək haqqında sonrakı xəbərvermənin adekvatlığını
yüksəltməyə səbəb olur. Kelli bir sıra konkret psixoloji meto-
dikalara tətbiq oluna bilən «repertuar şəbəkə» metodiki prinsi-
pini iĢləyib hazırlamıĢdır. Hal-hazırda bundan klinik və təlim
psixologiyasında müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.
ġəxsiyyətin əsas nəzəriyyələri içərisində koqnitiv
nəzəriyyə də mühüm yerlərdən birini tutur. Bunlardan ən çox
diqqəti cəlb edəni Amerika psixoloqu L.Festinqerin koqnitiv
dissonans nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyəyə görə əgər fərdin
Ģüurunda eyni bir obyektə və hadisəyə dair məntiqi cəhətdən
bir-birinə zidd olan bilik qarĢılaĢırsa, onda fərd bir növ diskom-
fortluq hissi keçirir və o həmin hissdən yaxa qurtarmağa çalıĢır.
174
Bəzən obyektiv Ģəraitdən asılı olaraq bu və ya digər Ģəkildə
hərəkət etməli olur. Bu zaman insanın bilikləri ilə real
davranıĢı arasında ziddiyyət meydana gəlir. Yerinə yetirilən iĢ
cansıxıcı olur. Ona görə də fərd bu vəzifəni yerinə yetirmək,
həmin vəziyyətdən çıxmaq üçün müvafiq obyektlər və ya
hadisələr haqqında öz biliyini və ya sosial ustanovkasını
yenidən qurmağa, təĢkil etməyə çalıĢır ki, onların arasındakı
həmin ziddiyyəti aradan götürmüĢ olsun. L.Festinqerə görə öz
hərəkətinə, davranıĢına bəraət qazandırmağı gücləndirməyə
çalıĢan insan ya öz davrvnıĢını dəyiĢir, ya özünün hərəkətinin
bağlı olduğu obyektə münasibətini dəyiĢir, ya da həmin
davranıĢın özünə və baĢqalarına əhəmiyyətini qiymətdən salır.
Şəxsiyyətin biheviorist nəzəriyyəsi də psixologiya
tarixində özünə müvafiq yer tutmuĢdur. Bu sahədə B.F.Skin-
nerin (1904-1990) nəzəriyyəsi xüsusilə diqqəti cəlb edir.
B.Skinner müasir Amerika biheviorist psixologiya məktəbinin
nümayəndəsi olmuĢdur. O, neobiheviorizmin əleyhinə çıxmıĢ,
psixologiya yalnız stimul, reaksiya və həmin reaksiyanın
möhkəmləndirilməsinin
zahiri
müĢahidə
olunan
qanunauyğunluqlarını qeyd etməklə kifayətlənmiĢdir. B.Skiner
«Operant» (operasiya, əməliyyat sözündən) öyrənmə
konsepsiyasını irəli sürmüĢdür. Bu konsepsiyaya görə orqa-
nizm məhz ona görə yeni reaksiya verir ki, özü onu
möükəmləndirir və yalnız bundan sonra xarici stimul reaksiya
yaradır. Ġlk növbədə Skinner operant davranıĢı bir sıra orijinal
metodika və cihazları tətbiq etməklə öyrənmiĢdir. O,
proqramlaĢdırılmıĢ təlimin əsasını qoymuĢdur.
A.Bandur və D.Dollardın sosial təlim nəzəriyyələri də
Ģəxsiyyətin biheviorist nəzəriyyələri içərisində özünəməxsus
yer tutmuĢdur.
Nəhayət, humanist nəzəriyyə də Ģəxsiyyət haqqında
psixoloji nəzəriyyələr içərisində özünə sanballı yer tutmuĢdur.
Bunlardan K.Rocersin və A.Maslounun özünüaktuallaĢdırma
nəzəriyyəsi və R.Meyyin ekzistensional psixologiyası xüsusi
Dostları ilə paylaş: |