175
diqqət doğurur. Həmin nəzəriyyə tərəfdarları Ģəxsiyyətə
cəmiyyətdəki həyat və fəaliyyət prosesində yaranan hər hansı
bir psixoloji törəmə kimi, insan təcrübəsinin inkiĢafı, ictimai
davranıĢ formalarının mənimsənilməsi məhsulu kimi baxırlar.
Həmin istiqamətin nümayəndələrinin əsərlərində tez- tez
belə bir fikir irəli sürülür ki, insanda əvvəlcədən humaniod, al-
truistik tələbatlar mövcud olur və məhz həmin tələbatlar insan
davranıĢının mənbəyini təĢkil edir.
Humanist psixologiya məktəbinə mənsub olan amerika
psixoloqu Karl Rocers (1902- 1987) Ģəxsiyyətin strukturunun
fundamental komponenti kimi mən konsepsiyasını qəbul
etmiĢdir. Onun nəzəriyyəsi özünüaktuallaşdırma adı ilə
məĢhurdur. Onun fikrincə mən konsepsiya subyektdə ətraf
mühit (birinci növbədə sosial mühit) arasındakı qarĢılıqlı təsir
prosesində formalaĢır və onun davranıĢının özünütənziminin
inteqral mexanizmini təĢkil edir. Mən konsepsiya və ideal mən
haqqındakı təsəvvürləri arasındakı uyğunlaĢma, eləcə də
bilavasitə real təcrübə və real «mən» arasındakı uyğunluğun
pozulması özünüaktuallaĢdırma cəhdi yaradır.
Karl Rocersə görə hətta ən ilkin tələbat və cəhd insana o
Ģəraitdə təsir göstərə bilər ki, onlar müvafiq normalara uyğun
olsun. Onun fikrincə tələbat müsbət qiymətləndirildikdə
Ģəxsiyyətin inkiĢafı ilə yanaĢı həmin tələbatlar daha da əsaslı
olmağa baĢlayır və son nəticədə insan öz orqanizminin
tələbatlarının ödənilməsindən çox, baĢqa adamların onu
bəyənməsinə və ona hörmət etməsinə ehtiyac duymağa
baĢlayır. Hörmət əsasında özünəhörmət baĢ verir ki, bu da
fərdin mühüm tələbatlarından birinə çevrilir.
Humanist psixologiyanın ən ifrat nümayəndələrindən biri
amerikan psixoloqu Abraham Maslau (1908- 1970) olmuĢdur.
O, Ģəxsiyyət tələbatlarının ierarxik quruluĢunu vermiĢdir. Bu-
nunla əlaqədar olaraq o, insan tələbatlarının yeddi səviyyəsini
qeyd etmiĢdir (bax, Ģəkil 8). Bunu həmin tələbatların ierarxik
piramidası kimi təsəvvür etmək olar.
176
ġəkildən göründüyü kimi burada ən aĢağı səviyyədə olan
fizioloji tələbatlardan baĢlayaraq ən ali tələbat olan özü-
nüaktuallaĢdırmaya qədər ierarxik yüksəliĢ baĢ verir:
Fizioloji (üzvü) tələbatlar
Təhlükəsizliyə tələbat
Mənsubiyyətə və məhəbbətə tələbat
Hörmətə olan tələbat
Ġdrak tələbatları
Estetik tələbatlar.
ÖzünüaktuallaĢdırmaya tələbat
Nəhayət,
Ģəxsiyyətin
humanistik
nəzəriyyələrinə
R.Meyyin (1909- 1994) ekzistensional psixologiya nəzəriyyəsi
də daxildir. Bu nəzəriyyə humanistik psixologiyanın
istiqamətlərindən birini təĢkil edir. Ekzistensional psixo-
logiyanın öyrəndiyi sahələr aĢağıdakılardan ibarətdir: 1) za-
man, həyat və onun problemləri; 2) azadlıq, məsuliyyət və
seçmə problemləri; 3) ünsiyyət, məhəbbət və tənhalıq prob-
lemləri; 4) yaĢamağın, mövcud olmağın mənasını axtarmaq
problemləri.
Ю з ü н ü а к т у а л л а ш д ы р м а й а т я л я б а т
Юзüнüн
мягсяд вя
габилиййят-
лярини щяйа-
та кечирмяк, шях-
сиййятинин инкишафы
Е с т е т и к т я л я б а т л а р
Щармонийа, симметрийа
(гайда), интизам, эюзяллик
И д р а к т я л я б а т л а р ы
Билмяк, баъармаг, анламаг, тядгиг
етмяк (юйрянмяк)
177
ġəkil 8. A.Maslauya görə insan tələbatlarının piramidası
(ierarxiyası)
Щ ю р м я т ( е щ т и р а м ) т я л я б а т ы
Сялащиййят, мüвяффягиййят ялдя етмяк, бяйянил-
мяк, танынмаг, нüфуз
М я н с у б л у ь а в я м я щ я б б я т я
о л а н т я л я б а т
Ъямиййятя мянсуб олмаг, инсанларла йанашы олмаг, онлар тяря-
финдян гябул олунмаг, танынмаг
Т я щ л ü к я с и з л и й я т я л я б а т
Юзüнü мüдафия олунмуш щисс етмяк, горхудан вяуьурсузлугдан,
тяъавüзкарлыгдан йаха гуртармаг
Ф и з и о л о ж и ( ü з в ü ) т я л я б а т л а р
Аълыг, сусузлуг, истидян, сойугдан горунмаг вя с.
178
Ekzistensional
psixologiya
konkret
insanın Ģəxsi
təcrübəsinin ümumi sxemə uyğun gəlməməsinin unikallığını
qeyd edir. Ekzistensional psixologiyanın əsas məqsədlərindən
biri Ģəxsiyyətin autentiklik – onun həyatdakı varlığının onun
daxili təbiətinə uyğunluğu probleminin həllindən ibarət
olmuĢdur. Müasir ekzistensional psixologiyanın təcrübəsində
psixoanalizin bir çox nailiyyətlərindən istifadə olunmuĢdur.
III. 5. 5. ġəxsiyyətin fəallığı və istiqaməti
ġəxsiyyətin fəallığı və onu təmin edən amillər. Əvvəl
qeyd edildiyi kimi, Ģəxsiyyət gerçəkliyi dərk edib dəyiĢdirməyi
bacaran, fəaliyyət göstərən konkret canlı insandır. Deməli,
Ģəxsiyyət ictimai münasibətləri dərk edən, həmin münasibətlər
qovuĢuğunda formalaĢan subyekt, daha doğrusu fəal varlıqdır.
Məhz onun fəallığı onun üçün fərqləndirici əlamət rolunu
oynayır. ġəxsiyyət fəaliyyətin köməyi ilə gerçək aləmlə fəal
qarĢılıqlı təsir prosesində təĢəkkül tapır.
Bəs insan Ģəxsiyyətinin fəallığı nə ilə bağlıdır, onu təmin
edən amillər nədən ibarətdir? Bu sual uzun illər ərzində kəskin
mübahisələrin meydana gəlməsinə səbəb olmuĢdur. Yuxarıda
Ģəxsiyyət haqqında nəzəriyyələrdən danıĢarkən qeyd olunduğu
kimi, Ģəxsiyyətin davranıĢını, onun fəallığını təmin edən
amillər müxtəlif istiqamətdə öz əksini tapmıĢdır. Bunu aydın
görmək üçün görkəmli psixoloq K.Levinin təklif etmiĢ olduğu
formulaya nəzər salaq
1
.
K.Levin Ģəxsiyyətin davranıĢını təmin edən amilləri təhlil
etmək üçün B=F (P, E) formulunu təklif etmiĢdir. Burada B-
davranıĢ; F-funksional asılılıq iĢarəsi; P- Ģəxsiyətin daxili sub-
yektiv xassələri; E- sosial mühiti bildirir.
K.Levinə görə Ģəxsiyyətin davrvnıĢını, fəallığını psixodi-
1
Бах,Немов Р.С. Психология. В 3-х кн., кн. 1 – М., 1998, с. 342-343.
Dostları ilə paylaş: |