238
Mayers D. Soüialğnaə psixoloqiə. – Piter, 1997,
s..275-304; 354-397.
Nemov R.S. Psixoloqiə. V 3-x kn., kn. 1. – M., 1998
Robber M.A., Tilman F. Psixoloqiə individa i
qruppı. – M., 1988, s. 69-72; 112-118; 162-170
239
DÖRDÜNCÜ HĠSSƏ
PSĠXĠ PROSESLƏR VƏ HALLAR
7-ci FƏSĠL
DĠQQƏT
Qısa xülasə
Diqqət haqqında anlayıĢ. Diqqətin tərifi. Diqqət psixoloji
fəaliyyətin müəyyən obyekt üzərinə yönəlməsi və onun ətrafında
mərkəzləĢməsi kimi. Diqqətin funksiyaları. Diqqətin insanın həyat və
fəaliyyətində rolu.
Diqqətin fizioloji mexanizmləri. Diqqət və bələdləĢmə ref-
leksi. Akademik Ġ.P.Pavlovun sinir proseslərinin induksiyası qanu-
nu. Optimal oyanma ocağı və diqqət. A.A.Uxtomiskinin dominatliq
prinsipi və diqqət. Diqqətin fizioloji mexanizmləri ilə bağlı müasir
neyrofizioloji baxıĢlar.
Diqqətin növləri: qeyri-ixtiyarı, ixtiyari və ixtiyaridən sonrakı
diqqət. Qeyri ixtiyarı diqqət və onu Ģərtləndirən amillər. Ġxtiyarı
diqqət. Ġxtiyarı diqqətin əmələ gəlməsinin Ģərtləri və xüsusiyyətləri.
Ġxtiyaridən sonraki diqqət, onun qeyri-ixtiyarı və ixtiyarı diqqətdən
fərqi.
Diqqətin xarakterik xüsusiyyətləri. Diqqətin həcmi,
davamlılığı, paylanması, keçirilməsi, mərkəzləĢməsi. Diqqətin
tərəddüdü və yayınması. Dalğınlıq və onun növləri. Diqqətin inkiĢafı
və dərsdə Ģagirdlərin diqqətinin səmərəli təĢkili.
IV. 7. 1. Diqqət haqqında anlayıĢ
240
Diqqət haqqında ümümi məlumat. Eyni anda bizə
müxtəlif cisim və hadisələr təsir edir. Biz bunların hamısını ey-
ni aydınlığı ilə qavraya bilmirik. Onlardan bəzilərini aydın
qavradığımız halda, digərlərini ya olduqca solğun qavrayır və
ya heç cür qavramırıq. Bu bizim diqqətimizlə bağlıdır.
Diqqət psixi proseslərin (qavrayıĢ, hafizə, təfəkkür və s.)
tərkibində çıxıĢ edərək, onların daha müvəffəqiyyətli
cərəyanını təmin edir. Diqqətin rus alimi N.F.Dobrınin
tərəfindən təklif olunmuĢ tərifini nəzərdən kecirək: «Diqqət
psixi fəaliyyətin müəyyən bir obyekt üzərinə yönəlməsi və onun
üzərində mərkəzləşməsidir». Biz yönəliĢlik dedikdə idrak
fəaliyyətinin seçici xarakter daĢımasını, mərkəzləĢmə dedikdə
isə hal-hazırkı fəaliyyətə aid olmayan bütün obyektlərdən
uzaqlaĢmanı nəzərdə tuturuq. Əgər insan psixikasının struktu-
runa istinad etsək, biz diqqəti həm bir proses kimi (və yaxud
psixi prosesin bir tərəfi kimi: məsələn, sensor, perseptiv, intel-
lektual diqqət), həm psixi halət kimi (məsələn, yönəliĢlik), həm
də Ģəxsiyyətin bir xassəsi kimi (məsələn, diqqətlilik) nəzərdən
keçirə bilərik. Lakin bildiyimiz kimi diqqətin müstəqil psixi
proses olması haqqında psixoloji ədəbiyyatda fikirlər üst-üstə
düĢmür. Bəzi tədqiqatçılar diqqətin digər psixi proseslərin
tərkibində çıxıĢ etməsi faktını əsas tutaraq, onu müstəqil psixi
proseslərə aid etmirlər. Digər tədqiqatcılar isə diqqəti idrak
proseslərindən biri hesab edərək, onu əsasən iradə və idrak
fəaliyyəti ilə əlaqələndirirlər.
Diqqətin funksiyaları. Psixoloqlar diqqətin üc əsas
funksiyası üzərində xüsusi olaraq dayanırlar: seçmə, saxlama
və nəzarət funksiyaları.
Adətən, insan ona təsir edən çisim və hadisələrdən həyatı
üçün daha əhəmiyyətli olanı seçir, psixi fəaliyyətini onun
üzərinə yönəldir və onun ətrafında mərkəzləĢdirir. Bu zaman
ikinçi dərəçəli, kənar təsirlərə əhəmiyyət vermir. ġübhəsiz bu
çür seçmə halı olmasa insanın lazımi obyektləri aydın
qavraması mümkün olmazdı. Əhəmiyyətli və əhəmiyyətsiz
241
obyektləri bir birindən ayırmaq məhz diqqətin seçmə
funksiyasının köməyi ilə həyata keçir. Diqqətin həyata keçir-
diyi ikinçi mühüm funksiya saxlama finksiyasıdır. Ġnsanın hər
hansı bir obyekti lazımı Ģəkildə dərk etməsi üçün psixi
fəaliyyətini, diqqətini müəyyən vaxt ərzində həmin obyektin
üzərində saxlaması tələb olunur. Bu baxımdan diqqətin həmin
funksiyanı yerinə yetirməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Nəhayət, diqqətin üçünçü mühüm funkiyası fəaliyyətin
gediĢini tənzim etmək və ona nəzarət etməkdir. Bu funksiyanı
yerinə yetirməklə diqqət insanın fəaliyyətini bir növ tənzim
edir.
Diqqətin insanın həyat və fəaliyyətində rolu. Diqqətin
insanın həyat və fəaliyyətində rolu əvəzolunmazdır. Diqqət
olmadan insan nə duya, nə qavraya, nə fikirləĢə, nə də hər
hansı bir iĢi, hərəkəti yerinə yetirə bilməzdi. Təlim prosesində
diqqətin oynadığı rol xüsusilə böyükdür. Dərs zamanı tədris
materiallarını qavrama, anlama və mənimsəmə müxtəlif
amillərdən asılıdır. Onların içərisində əsas yeri diqqət tutur.
Hətta əyani vəsaitlərlə təchiz olunan, məzmun baxımından
fərqlənən bir dərsdə müəllim Ģagirdlərin diqqətini səfərbər edə
bilməzsə, o təlim materiallarını yaxĢı mənimsədə bilməz.
Materialın ilkin qavranılması, onunla aparılan iĢ, onun hafizədə
möhkəmlənməsi Ģagirdin diqqətinin davamlı olmasını tələb
edir.
K.D.UĢinskinin sözlərilə desək, diqqət ruhumuzun elə
yeqanə qapısıdır ki, Ģüurumuzda olan hər bir Ģey mutləq bura-
dan keçir. Ona görə də UĢinski müəllimlərə dərs zamanı
Ģagirdləri həmin qapını açıq saxlamağa alıĢdırmağı məsləhət
bilirdi.
IV. 7. 2. Diqqətin fizioloji mexanizimləri
Digər psixi proseslər kimi diqqət də öz fizioloji
mexanizimlərinə malikdir. Diqqəti adətən sinir sistemlərinin