Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV. 9.3. QavrayıĢın təsnifi və növləri
- Zaman qavrayıĢı.
271
yönəliĢliyi mühüm rol oynayır. Məsələn, qorxu ilə bağlı yara- nan emosiya qavrayıĢa təsir edir, hətta onu dəyiĢdirir. «Ġlan vu- ran ala çatıdan qorxar» xalq məsəlində bu çox aydın görünür. M.F.Axundovun «Hacı Qara» komediyasında belə bir səhnə var: Hacı Qaranın Arazın o tayından keçirilən qaçaq malını ata yükləyir, yükün də üstündə Kərəməlini əyləĢdirir, atın da yüyənini verirlər Hacının əlinə. Hacı Qara yolda əylis ermənilərinə rast gəlir. Hacı Qara əllərində oraq dayanan ermənilərin quldur olduğunu söyləyir, hətta atəĢ də açır. Biçinlərin quldur kimi qavranılmasına səbəb xəsis bir adamın öz malını itirməsindən keçirdiyi qorxu hissi idi. ġəxsiyyətin yönəliĢliyi də qavrayıĢa təsir edir. Gecə yatarkən ana otaqda, küçədə olan səslərə heç bir reaksiya vermədiyi halda, uĢağın yatdığı tərəfdən gələn kiçik bir səsə dərhal oyanır. Bu qavrayıĢla Ģəxsiyyətin yönəliĢliyinin iĢtirakı, appersepsiya hadisəsi ilə bağlıdır.
QavrayıĢ bir neçə nöqteyi-nəzərdən təsnif olunur. 1. QavrayıĢ prosesində hansı analizatorun üstün rol oynamasına görə; 2. Qavranılan obyektin, baĢqa sözlə materiyanın mövcud- luq formasına görə; 3. QarĢıda məqsədin olub-olmamasına görə. Birinci bölgü onunla əlaqədardır ki, bəzən qavrayıĢ prosesində hansısa bir analizator daha üstün Ģəkildə iĢtirak edir. Nəticədə duyğularda olduğu kimi qavrayıĢın görmə, eĢitmə, lamisə, kinestezik, iybilmə və dadbilmə kimi sadə növləri əmələ gəlir. Belə bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, bu növlərə təmiz halda çox az-az rast gəlmək olur. Adətən qavrayıĢ prosesində müxtəlif duyğular birləĢir, birlikdə iĢtirak edir və mürəkkəb qavrayıĢı yaradır. Məsələn, Ģagird mətni oxuyarkən
272
onun qavrayıĢında görmə, eĢitmə, kinestezik duyğular birlikdə iĢtirak edir. Daha doğrusu qavrayıĢın bu növlərində duyğudan fərqli olaraq bir deyil, bir neçə analizator iĢtirak edir. Ġkinci növ təsnifat isə, qavranılan obyektin, materiyanın mövcudluq formasına görə aparılır. Bu baxımdan qavrayıĢın məkan, zaman və hərəkət kimi mürəkkəb növləri mövcuddur. Məkan qavrayıĢı. Məkan materiyanın mövcudluq formasıdır. Məkanın qavranılması dedikdə cisimlərin obyektiv məkan xüsusiyyətlərinin və münasibətlərinin formasının, həcminin, relyefinin, fəzada tutduğu yerin, uzaqlığının qavranılması baĢa düĢülür. Məkanın qavranılmasında bələdləĢmə hərəkət analizatoru əsas rol oynayır. Onun köməyi ilə müxtəlif analizatorlar arasında əlaqə yaranır. Məkan bələdləĢməsinin xüsusi mexanizmlərinə analizator fəaliyyətinin hər iki yarımkürə arasındakı sinir əlaqələrini: binokulyar görməni, binaural eĢitməni, bimanual lamisəni, dirinik iybilməni və s.aid etmək lazımdır. ƏĢyaların məkan xassələrinin inikasında bütün qoĢa analizatorlar üçün xarakterik olan asimmetriya mühüm rol oynayır. Cisimlərin məkan xüsusiyyətlərinin beynimizdə inikası mürəkkəb prosesdir. Məkan qavrayıĢında baĢlıca olaraq görmə analizatoru iĢtirak edir. Lakin tədqiqat göstərmiĢdir ki, bu mürəkkəb prosesdə təkcə görmə deyil, bununla birlikdə lamisə, əzələ-hərəkət duyğuları, bəzi hallarda eĢitmə duyğuları da iĢtirak edir. Bu duyğuların birgə və qarĢılıqlı fəaliyyəti, cisimlərin məkan xüsusiyyətlərini və münasibətlərinin tam və dəqiq qavranılmasını təmin edir. Məkanın qavranılmasında həyat təcrübəsi də böyük əhəmiyyətə malikdir. Cisimlərin həcminin qavranılması onların gözün torlu qiĢasında alınan əksinin böyüklüyündən və həmin cisimlərin müĢahidəçinin gözündən nə dərəcədə uzaqda olmasından asılıdır. Bununla bağlı olaraq uzaqda olan cisimlərin həcminin düzgün qavranılması iki cür mexanizmin: akkomodasiya və
273
konvergensiya vasitəsilə həyata keçirilir. Akkomodasiya göz büllurunun əyriliyinin dəyiĢməsindən asılı olaraq onun iĢığı sındırma qabiliyyətinin dəyiĢməsindən ibarətdir. Göz bülluru qavranılan cismin yaxın və ya uzaqda olmasından asılı olaraq öz əyriliyini dəyiĢir. Məsələn, yaxında olan cisimlərə baxdıqda əzələ yığılması baĢ verir və nəticədə göz büllurunun gərilmə dərəcəsi azaldığına görə onun forması daha qabarıq olur. Qavradığımız cisim uzaqda olduqda isə əksinə hal baĢ verir. Bu hal yaxında və uzaqda olan cisimlərin həcmini düzgün qavramağa imkan yaradır. Adətən, yaĢ artdıqca büllur cismin elastikliyi tədricən azalır və göz özünün akkomodasiya qabiliyətini itirir. Nəticədə uzaqgörmə inkiĢaf edir. Ona görə də göz büllurunun həmin funksiyasını (gərilmə və açılma funksiyasını) eynəkdə qoyulan linzalarla əvəz etmək lazim gəlir.
Akkomodasiya hadisəsi konvergensiya ilə əlaqədardır. Konvergensiya görmə oxlarının qavranılan cismin üzərinə düĢməsindən ibarətdir. Adətən müəyyən akkomodasiya vəziyyəti görmə oxlarının müvafiq qovuĢma dərəcəsini tələb edir və əksinə, müəyyən akkomodasiya dərəcəsi görmə oxunun bu və ya digər kəsiĢməsinə uyğun gəlir. Bunlar olmadan cisimlərin həcmini düzgün qavraya bilməzdik.
mövcudluq formalarından biridir. Zaman qavrayıĢı gerçəkliyin hadisələrinin obyektiv müddətinin, sürətinin və ardıcıllığının inikasından ibarətdir. Zaman qavrayıĢı obyektiv gerçəkliyi əks etdirməklə insana, ətraf mühitə bələdiləĢmək imkanı verir. Zaman qavrayıĢında müxtəlif analizatorlar iĢtirak edir, bununla belə kineztesik (hərəki) və eĢitmə duyğuları əsas rol oynayır. Hərəkət duyğuları hadisələrin müddətini, surətini, ardıcıllığını daha dəqiq əks etdirməyi təmin edir. Bu duyğu ritmin qavranılmasında da mühüm rol oynayır. Ritmin qavranılması, adətən hərəkətlə müĢayət olunur. Psixoloqlardan B.M.Teplovun yazdığına görə «ritm hissi öz Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|