287
psixikada olan informasiyalar dəqiqliyini, aydınlığını itirir və
ya azalır. Q.Ebbinhauzun təcrübəsi bu baxımdan maraqlıdır. O,
sübut edir ki, öyrənilən materialın 40 faizi yarım saat sonra, 66
faizi bir gündən sonra, 75 faizi üç gündən sonra, 79 faizi bir
aydan sonra unudulur. Əlbəttə, burada fərdi xüsusiyyətlər,
materialın mənalılığı, əhəmiyyətliliyi də böyük rol oynayır.
Göründüyü kimi, unutmada baĢlıca yeri vaxt tutur. La-
kin psixika üçün paradoksal hallar da xasdır. Məsələn, yaĢlı
adamlar indicə, az müddət əvvəl eĢitdiklərini asanlıqla
unutduqları halda, uzaq keçmiĢdə baĢ verənləri çox da çətinlik
çəkmədən və aydın xatırlayırlar. Bu fonomen «Ribo qanunu»
adlanır. Unutmanın ikinci mühüm amili adətən mövcud infor-
masiyadan aktiv istifadə olunmasıdır. O Ģeylər daha tez unudu-
lur ki, ona az tələbat olur və ya ehtiyac olmur. YaĢlı adamlarda
verbal hafizə daha tez unutqanlıqla əvəz olunur. UĢaqlığın
təəssüratı, xatirələri, hərəkət vərdiĢləri (velosiped sürmək, gita-
ra çalmaq, üzgüçülük, futbol oynamaq və s.) hafizədə daha
davamlı, bəzən on illərlə heç də çox iradi səy göstərmədən ya-
da salınır. Belə faktlar da məlumdur ki, üç il həbsxanada
«oturmuĢ» adam nəinki qalstuk bağlamağı, hətta ayaqqabı
bağlamağı belə unudur.
Unutma eyni zamanda, psixikanın özünümüdafiə mex-
anizmidir. Unutma Ģüur və Ģüuraltı sahələri sarsıntı və pozul-
malardan qoruyur. Ġnsana xüsusilə kəskin təsir etmiĢ
hadisələrin uzun müddət həmin Ģiddətlə davam etməsinə təbii
ki, orqanizm davam gətirməz. Vaxt keçdikcə onun təsiri azalır,
tədricən unudulur. Ümumiyyətlə, o Ģeylər "unudulur" ki, psix-
oloji tarazlığı pozur, davamlı neqativ gərginlik yaradır.
Hafizə insanın daha asan pozulan qabiliyyətlərindəndir.
Onun çoxsaylı pozuntuları geniĢ yayılmıĢdır. Baxmayaraq ki,
insanların çoxu onun pozulduğunu hətta bilmirlər və yaxud da
çox sonralar bilirlər. Hafizənin pozulması insanın fərdi
xüsusiyyətləri ilə də bağlıdır. Onların təhlili hafizənin bir daha
psixoloji fonomen olduğunu təsdiq edir.
288
IV.10.3. Hafizənin növləri və tipləri
Yadda saxlanılan materialların növlərinə görə müvafiq
olaraq hafizənin aĢağıdakı dörd növü müəyyənləĢdirilmiĢdir.
Müxtəlif hərəkətlərin və onların yadda saxlanılması, hifz
olunması hərəkət hafizəsi adlanır. MaĢın sürmək, musiqi
alətlərində ifa etmək, kompyuterdə yazmaq və s. Hərəki hafizə
peĢə fəaliyyətini icra etmək üçün vacibdir. Sonra gerçəkliyin
cisim və hadisələrinin keçmiĢdə qavramıĢ olduğumuz
surətlərinin yadda saxlanılması, hifz edilməsi və yada
salınmasından ibarət surət hafizəsi formalaĢır. Surət
hafizəsində hansı analizatorun daha aktiv iĢtirak etməsindən
asılı olaraq onun beĢ növünü: görmə, eĢitmə, toxunma, iy bilmə
və dadı ayırırlar. Ġnsan psixikası üçün görmə və eĢitmə hafizəsi
daha əhəmiyyətli rol oynayır.
Praktiki olaraq hərəkət hafizəsi ilə eyni vaxtda emo-
sional hafizə formalaĢır. Emosional hafizə yaranmıĢ hisslərin,
Ģəxsi emosional vəziyyətin və affektlərin yada salınmasıdır.
Həyətdən qəflətən çıxan itdən qorxan Ģəxs uzun müddət oradan
keçərkən həmin hissləri təkrar yaĢayır. Hafizənin ən yüksək, ali
növü verbal (sözlü-məntiqli və ya semantik) hafizə hesab olu-
nur. Onun köməyilə insanın intellektual bazası yaranır və fikri
fəaliyyətinin (oxumaq, yazmaq, hesablamaq və s.) böyük
əksəriyyəti həyata keçirilir.
Verbal hafizə təfəkkürün xüsusi formasının məhsulu
kimi özündə ana dilinin qrammatik qaydalarının əsasını, təhlili
və dərk olunmasını ehtiva edir. Yəni materialın mənasının yad-
da saxlanılması və yada salınması təfəkkür prosesi ilə bağlıdır.
Yaddasaxlama və yadasalmanın iradi proseslərinin
dərəcələrinə görə hafizənin qeyri-ixtiyari (bəzən özü də
istəmədən nəyisə xatırlayır) və ixtiyari hafizələrə ayırırlar.
Ġxtiyari hafizədə insan sanki qarĢısına məqsəd qoyur. «Yada
sal». Lakin iradi səy həmiĢə uğurla tamamlanmır və maraqlıdır
289
ki, insan həmiĢə unudacağından qorxduğu Ģeyi unudur.
Genetik hafizənin mexanizminin bir çox sahələri hələ
də sirr olaraq qalır. Ġnsanın hərəkət və psixi reaksiyasının
tənzim olunmasında irsi amillərin rolu, çoxalma və
özünümühafizə instinktinin bu prosesdə yeri tamamilə elmi
həllini tapmamıĢdır.
Müxtəlif növ məlumatların yadda saxlanılması
qabiliyyəti insanın hansı - sol və sağ yarımkürələrinin domi-
nant olmasından asılıdır. Birinci halda verbal hafizənin
(sxemlər, məntiqi sübut, terminlər və s.), ikinci halda isə görmə
və hərəkət hafizələrinin mexanizmləri daha səmərəlidir.
Hafizə yadda saxlanan informasiyalar dinamikliyinə
görə fərqlənir və sanki psixikada müstəqil «yaĢayır». O, bəzən
qeyri-ixtiyari olaraq fəallaĢır, digər hallarda heç bir səbəb ol-
madan yox olur. Dinamikanın məlum olan belə silsilələri re-
minisensiya adlanır.
Yadda saxlama müddətindən asılı olaraq hafizənin
qısamüddətli və uzunmüddətli növləri də vardır.
Qısamüddətli hafizə qısamüddətli yaddasaxlamaya əsaslanır.
Uzunmüddətli hafizəyə gəldikdə isə bu zaman öyrənilən ma-
terial uzun müddət, bəzən bütün həyat boyu beyində hifz olu-
nan və istənilən vaxt yada salına bilir.
Uzunmüddətli hafizə ilə bağlı toplanmıĢ materiallar,
keçirilən təcrübələr göstərir ki, onun həcmi və müddəti demək
olar hüdudsuzdur. Ġndi baĢ vermiĢ və uzaq keçmiĢdə olmuĢ
hadisələrin hafizədə hifz olunması baxımından fərqli cəhətləri
çoxdur. Birincinin xatırlanması asan, ikincininki isə xeyli çətin
və nisbətən uzun vaxt tələb edən prosesdir.
Qısamüddətli hafizə ilə uzunmüddətli hafizənin fərqi
təxminən belədir: «Əvvəlki sözünüz necə oldu?» – qısamüd-
dətli hafizə. «Keçən həftənin bazar günü naharda nə yemiĢdi-
niz?» – uzunmüddətli hafizə. Yeni materialın uzunmüddətli
hafizəyə daxil olması və sonra yada salınması xeyli iradi səy
tələb edir. Psixikamızın operativ və analitik mərkəzi özünün in-
Dostları ilə paylaş: |