Psixologiya 1

 

 

 

303 

 

səhv mümkündür, ancaq fikirləĢən insan səhv edə bilər. 

Hər  hansı  təfəkkür  hadisəsi  bu  və  ya  digər  formada 

anlayıĢlarda  tamamlanır.  Real  fikri  proseslərdə  anlayıĢlar  pro-

sesi  ayrıca  ifadə  olunmur,  anlayıĢlar  əyani  təsəvvürlər  və 

sözlərlə  qarıĢaraq  vahid,  anlayıĢın  forması  olmaqla  eĢitmə  və 

görmə obrazları ilə birlikdə fəaliyyətdə olur (icra olunur). 

Əyani elementlər fikri proseslərə daxildir: 

a)  Ģeylər  və  əlamətlər  haqqında  təsəvvür  obrazları 

Ģəklində, 

b) sxemlər Ģəklində, 

c) anlayıĢlar təfəkkürünü idarə edən sözlər Ģəklində. 

Ġnsan təkcə mücərrəd anlayıĢlarla deyil, həmçinin obraz-

larla  fikirləĢir.  Real  fikri  proseslər  adətən  söz,  obraz 

formalarında hansısa Ģəkildə mücərrəd anlayıĢlara qarıĢır. 

Obraz  predmetin  obrazı  kimi  semantik  məzmuna  malik-

dir.  Ġnsanın  qavradığı  və  ya  təsəvvür  edilən  obrazlar  adətən 

sözlərlə ifadə olunmuĢ Ģəkildə məna ilə əlaqəli olur. Söz pred-

meti  mənalandırır.  Obrazlı,  əyani  nə  isə  qavranılırsa,  predmet 

dərk edilir və onun vasitəsi ilə qavranılır. Bu semantik məzmun 

söz-anlayıĢın  və  obrazın  ümumi  əvəzedicisi  rolu  oynayır.  Se-

mantik  ümumilik  real  fikri  proseslərin  zəruri  həlqəsidir,  çünki 

sonrakı səviyyədə bu məqam sözə və ya iĢarəyə çevrilir. 

Təfəkkürə  «fikirləĢ»  və  ya  «fikirləĢmə»  əmrini  vermək 

absurddur. 

Obraz  fikri  proseslərə  qoĢularaq,  onda  semantik 

funksiyanı  yerinə  yetirərək  intellektuallaĢır.  Obrazın  fikri 

proseslərdə yerinə yetirdiyi funksiya, ümumiləĢmiĢ məna hissi 

daĢıyıcısı  rolu  oynamaqla  fikri  proseslərin  hissi  məzmunu 

dəyiĢidirir,  ön  planda  Ģeyin,  hadisənin  mənası  ilə  əlaqəli  olan 

əlamətlər  aktivləĢir,  köməkçi,  ikinci  dərəcəli,  təsadüfi 

sıxıĢdırılaraq  arxa  plana  keçirilir.  Obraz  təfəkkürdən  kənarda 

qalmır, o semantik intellektual məzmunla zənginləĢir. 

Konkret  əyani  obraz,  sxem,  söz  təfəkkürdə  əhəmiyyətli 

rol oynayır. Ġnsan heç də həmiĢə geniĢləndirilmiĢ sözlü forma-

---

 

 

 

304 

 

larla  fikirləĢmir,  fikri  bəzən  sözü  qabaqlayır.  Əyani  obrazlar, 

sxemlər  təfəkkürün  hissi-əyani  komponentlərini  tükətmir.  Söz 

anlayıĢlar təfəkkür üçün əsas əhəmiyyət kəsb edir. 

AnlayıĢlar  təfəkkürü  –  sözlü  təfəkkürdür.  Söz  fikrin 

mövcudluq  formasıdır,  onun  vasitəsiz  ötürülmə  imkanıdır.  Fi-

kir  ancaq  o  zaman    son  formasını  ala  bilir  ki,  niyyət  nitq 

simvollarında kodlaĢır. Fikrin nitqdə kodlaĢması ümumi idraki 

forması olmasını L.S.Vıqotski belə ifadə etmiĢdir: «fikir sözdə 

doğulur». Ona  görə nitq təkcə ünsiyyət vasitəsi  deyil, həm də 

təfəkkürün  silahıdır.  Söz  –  fikrin  forması  –  təkcə 

mücərrədləĢmiĢ məna deyil, həm də əyani hissi təsəvvürdür. 

Fikri  proseslərin  əsas  əməliyyatları.  Fikri  proseslər 

problem  situasiyanın  mövcudluğundan  asılı  olaraq  baĢlayır  və 

hansısa  problemin  həllinə  istiqamətləniyaları  subyektin 

təsəvvürlərində 

qeyri-adekvat, 

təsadüfi 

və 

qeyri-əsas 

əlamətlərlə verilib. 

Daha  adekvat  dərk  etmə  təfəkkür  qarĢısında  duran 

məsələ  həlli  üçün,  idrak  prosesləri  çoxlu  əməliyyatlardan 

istifadə edir. 

Belə 

əməliyyatlara 

təhlil, 

tərkib, 

müqayisə, 

mücərrədləĢdirmə,  ümumiləĢdirmə,  konkretləĢdirməni  aid  edi-

lir.  Bütün  bu  əməliyyatlar  təfəkkürün  əsas  əməliyyatlarının 

müxtəlif  tərəflərinin  vasitəli  mahiyyət  əlaqələrinin  və 

münasibətlərinin açılmasına yönəlib. 

. Fikri proseslərin və ya fikri əməliyyatların motivlərinin 

–  təhlil  və  tərkib  (analiz  və  sintez)  vasitəsi  ilə  bu  əlamətləri  

aydınlaĢdırmaq mümkündür. 

Təhlil  –  əĢyanın,  hadisənin  fikrən  hissələrə,  anlara, 

tərəflərə  bölünməsidir.  Tərkib  təhlil  vasitəsi  ilə  ayrılmıĢ, 

parçalanmıĢ tamı bərpa edir, mahiyyəti az və ya çox dərəcədə 

təhlil vasitəsi ilə açılmıĢ əlaqələri birləĢdirir. 

Təhlil  problemi  hissələrə  bölür,  tərkib  yeni  əsasda  onu 

həll  etmək  üçün  birləĢdirir.  Təhlil  və  tərkib  əməliyyatlarının 

köməyi ilə fikir əĢya haqqında  yayğın təsəvvürlərdən anlayıĢa 

---

 

 

 

305 

 

doğru gedir. Təhlil vasitəsi ilə əsas elementlər aĢkarlanır, tərkib 

vasitəsilə tamın mahiyyət əlaqələri açılır. 

Təhlil  və  tərkib  digər  təfəkkür  əməliyyatları  kimi, 

əvvəlcə  əĢyavi,  hərəkət  planında  əmələ  gəlir.  Təhlil  və  tərkib 

bir-biri ilə sıx əlaqədardır. Təhlil vasitəsi ilə ayrılmıĢ əlamətlər 

tərkibin köməyi ilə fikirdə bütövləĢir. 

Bəzi  insanlar  təhlilə  meylli  olmaları  –  dəqiqlik  və 

aydınlığı,  digərləri  isə  tərkibin  geniĢliyi  ilə  seçilir.  Təhlil  və 

tərkib  təfəkkürün  bütün  tərəflərini  ifadə  edə  bilmədiyindən, 

digər  münasibətlər  mücərrədləĢmə  və  ümumiləĢmə  ilə 

aĢkarlanır. 

Müqayisə  –  Ģeyləri,  hadisələri,  onların  xüsusiyyətlərini 

qarĢılaĢdıraraq  onların  fərqini  və  oxĢarlığını  açır,  müəyyən 

edir.  Onların  digər  fərqli  Ģeylərdən  oxĢar  əlamətləri  müəyyən 

edərək  müqayisə  oxĢar  əlamətlərin  təsnifatını  həyata  keçirir. 

Müqayisə idrakın formasıdır, Ģeylər əvvəlcə müqayisə yolu ilə 

dərk olunur. Bu, həm də idrakın elementar formasıdır. OxĢar və 

fərqlər  əqli  idrakın  əsas  kateqoriyalarıdır  və  əvvəlcə  xarici 

münasibətlər  kimi  çıxıĢ  edir.  Müqayisə  oxĢarda  fərqi,  fərqdə 

oxĢarı  tapmağa  yönəlib.  Daha  dərin  mahiyyət  əlamətlərini, 

qanunauyğunluqları  və  daxili  əlaqələrin  açılmasını  tələb  edir. 

Müqayisə  zamanı  düzgün  nəticəyə  gəlmək  üçün  ona  bir  sıra 

tələblər  verilir.  Hər  Ģeydən  əvvəl,  müqayisəni  eynicinsli 

obyektlər  üzərində  aparmaq  lazımdır.  Məsələn,  tələbə  ilə 

fincanı  müqayisə  etmək  olmaz.  Digər  tərəfdən  müqayisə 

zamanı  müqayisə  olunan  obyektlərin  hamısında  eyni  əlamət 

götürülməlidir. Məsələn, iki tələbədən birinin intizamını, o bi-

rinin  isə  təlim  müvəffəqiyyətini  götürüb  müqayisə  etmək  ol-

maz.  

MücərrədləĢmə – cisim və hadisələrdə mövcud olan hər 

hansı  bir  tərəfin,  əlamətin,  xassənin  fikrən  nəzərdən 

keçirilməsindən 

ibarət 

olan 

təfəkkür 

prosesidir. 

MücərrədləĢdirmə,  digər  fikri  əməliyyatlar  kimi,  əvvəlcə 

hərəkət  planında  doğulur.  Mücərrədə  gedən  yol  konkret 

---