306
əĢyalara olan münasibətlərdən keçir, fikir konkretdən
ayrılmayaraq, daim və zəruri olaraq ona qayıdır. Konkretə,
Ģeyə, hadisəyə, qayıdıĢ fikrin mücərrəd yolundan keçir. Bu hal
həmiĢə idrakın zənginləĢməsi ilə baĢa çatır. Konkretdən arala-
nan fikri proses və ona abstrakt vasitəsi ilə qayıdan, idrak
konkret olanı fikrən yenidən qurur və məzmunu zənginləĢdirir.
MücərrədləĢmə konkretdən keçir və konkret mücərrəd vasitəsi
ilə dərk olunur, idrak prosesləri ikiqat fikri hərəkətlər vasitəsi
ilə baĢ verir.
ÜmumiləĢdirmə fikri proseslərin daha mürəkkəb
əməliyyatlarındandır.
ÜmumiləĢmə hərəkət planında doğulur, fərd eyni
ümumiləĢdirmə hərəkəti ilə bir neçə müxtəlif oyadıcılara cavab
verir, onları müxtəlif situasiyalarda ümumilik xüsusiyyətləri
əsasında yaradır. Müxtəlif situasiyalarda eyni hərəkət müxtəlif
hərəkətlərin vasitəsi ilə tez-tez icra oluna bilər və bütün hallar-
da eyni, ümumi hərəkət sxemlərini saxlayır. ÜmumiləĢdirmə
mücərrədləĢmiĢ mahiyyət xarakterli əlamətləri ona aid olan
predmetlər sinfi və hadisələrlə birləĢdirir. AnlayıĢ fikri
ümumiləĢmə formalarından biridir.
KonkretləĢdirmə – ümumiləĢməyə əks istiqamətli
hərəkətdir. KonkretləĢdirmə anlayıĢların müəyyənləĢməsində
tək-tək Ģeylərin və hadisələrin müəyyən sinfə aidliyini göstərir.
KonkretləĢdirmə ümumi vəziyyətə və ya hər hansı anlayıĢa
müvafiq olan tək haqqında təsəvvürdür. Konkret təsəvvürlərdə
hadisə və predmetlərin müxtəlif əlamətlərindən azaltmalar baĢ
vermir, əksinə bu predmetlər özünün çoxobrazlılığı ilə əlamət
və xüsusiyyətləri ilə, bir əlamət digəri ilə əlaqədə konkret ifadə
edilir. Ümumi anlayıĢları konkretləĢdirərək biz onu daha yaxĢı
baĢa düĢürük. «Stol» anlayıĢını konkretləĢdirərək biz onu «yazı
masası», «yemək masası», «iĢ stolu» kimi ifadə edirik.
307
IV.11.4. Təfəkkürün əsas növləri
Təfəkkürün növləri idraki əhəmiyyətinə görə biri-
digərindən fərqlənir. Hafizədən mahiyyətə ümumiləĢdirmə
səviyyəsinə
görə
müxtəlif
səviyyəli
fikirlərin
fərqləndirilməsinə görə təfəkkür, praktik anlayıĢlar təfəkkürü,
obrazlı təfəkkür, praktik – əyani obrazlı, əyani əməli ola bilir.
Nəzəri təfəkkür, öz predmetinin qanunauyğunluqlarını
açan yüksək təfəkkür növüdür. Ġnsan məsələ həlli zamanı
anlayıĢlara müraciət edir, hərəkətləri əqlində yerinə yetirir,
birbaĢa təcrübəyə müraciət etmir. O məsələnin həllini əvvəldən
axıra hazır biliklərin hesabına fikrən yerinə yetirir. Bu hazır
bilik formaları anlayıĢlar, hökmlər, əqli nəticələrdir. Nəzəri
anlayıĢlar təfəkkürü elmi nəzəri tədqiqatlar üçün xarakterikdir.
Əyani təfəkkür və nəzəri təfəkkür çoxobrazlı üsullarla biri
digərinə keçir. Onlar arasında fərq nisbidir.
Nəzəri obrazlı təfəkkür – anlayıĢlar təfəkküründən
obrazların istifadəsi ilə fərqlənir. Hər hansı təfəkkür az və çox
dərəcədə əyani – hissi obrazlarla qarıĢır. AnlayıĢlar və obraz-
təsəvvürlər bu təfəkkür növündə ayrılmazdır. Ġnsan
təsəvvürlərsiz ancaq anlayıĢlarla hissi əyanilikdən uzaq
fikirləĢə bilməz, o, həmçinin təkcə hissi-əyani obrazlarla,
anlayıĢlarsız fikirləĢə bilməz. Ona görə də əyani və anlayıĢlar
təfəkkürünü xarici əksliklər kimi qəbul etmək olmaz. Lakin
Təfəkkürün növləri
Formasına görə
əyani əməli
əyani-obrazlı
mücərrəd-məntiqi
Xarakterinə görə
Nəzəri
308
Praktik
GeniĢlənməsinə
görə
Diskursiv
Ġntuitiv
Yeniliyinə görə
Reproduktiv
Produktiv
ġəkil
15
Təfəkkürün əsas növləri
unutmaq olmaz ki, təsəvvür və anlayıĢlar nəinki bir-biri ilə
bağlıdır, həmçinin bir-birindən fərqlidir, vahid təfəkkür
daxilində bir tərəfdən əyani, digər tərəfdən abstrakt – nəzəri
təfəkkürü fərqləndirirlər.
Nəzəri və obrazlı təfəkkür idrakın müxtəlif pillələri kimi
vahid prosesin müxtəlif tərəflərdir və eyni adekvat üsullarla
obyektiv reallığın dərkinə yönəlib. Mücərrəd təfəkkürün
anlayıĢları ümumini inikas etdirir. Lakin ümumi xüsusi və
təkcənin elementlərindən xali deyil. Təkcə obrazda əks olunur.
Obraz təfəkkürün həm aĢağı, həm də yuxarı pilləsində təkcənin
inikasıdır. Əyani –obrazlı təfəkkür və nəzəri-mücərrəd təfəkkür
təkcə iki səviyyə deyil, vahid təfəkkürün iki növü və ya iki as-
pektidir, təkcə anlayıĢ deyil, həm də obraz ən yüksək təfəkkür
səviyyəsində fəaliyyət göstərir.
Obrazın fikri zənginləĢdirdiyini hər hansı metaforanın
misalında görmək olar. Hər hansı metafora ümumi fikri ifadə
edir, metaforanın anlanılması obrazlı formada onun ümumi an-
lam məzmununun aydınlaĢdırılmasını tələb edir. Metaforik
ifadələri iĢlədərkən elə obrazları axtarıb tapmaq tələb olunur ki,
bu obraz ümumi fikri adekvat ifadə edə bilsin.
Nəzəri obrazlar ya hafizədən əldə edilir, ya da təxəy-
yüldən yaradıcılıqla yaradılır. Ədəbiyyat, incəsənət yaradıcı
əmək adamları belə obrazlı təfəkkürə malikdir.
Nəzəri anlayıĢlar və nəzəri obrazlı təfəkkür yanaĢı