Psixologiya 1



Yüklə 4,67 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə91/197
tarix20.09.2017
ölçüsü4,67 Mb.
#647
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   197

 

 

 



306 

 

əĢyalara  olan  münasibətlərdən  keçir,  fikir  konkretdən 



ayrılmayaraq,  daim  və  zəruri  olaraq  ona  qayıdır.  Konkretə, 

Ģeyə, hadisəyə, qayıdıĢ fikrin mücərrəd yolundan keçir. Bu hal 

həmiĢə idrakın zənginləĢməsi ilə baĢa çatır. Konkretdən arala-

nan  fikri  proses  və  ona  abstrakt  vasitəsi  ilə  qayıdan,  idrak 

konkret olanı fikrən yenidən qurur və məzmunu zənginləĢdirir. 

MücərrədləĢmə konkretdən keçir və konkret mücərrəd vasitəsi 

ilə  dərk  olunur,  idrak  prosesləri  ikiqat  fikri  hərəkətlər  vasitəsi 

ilə baĢ verir. 



ÜmumiləĢdirmə  fikri  proseslərin  daha  mürəkkəb 

əməliyyatlarındandır. 

ÜmumiləĢmə  hərəkət  planında  doğulur,  fərd  eyni 

ümumiləĢdirmə hərəkəti ilə bir neçə müxtəlif oyadıcılara cavab 

verir,  onları  müxtəlif  situasiyalarda  ümumilik  xüsusiyyətləri 

əsasında yaradır. Müxtəlif situasiyalarda eyni hərəkət müxtəlif 

hərəkətlərin vasitəsi ilə tez-tez icra oluna bilər və bütün hallar-

da  eyni,  ümumi  hərəkət  sxemlərini  saxlayır.  ÜmumiləĢdirmə 

mücərrədləĢmiĢ  mahiyyət  xarakterli  əlamətləri  ona  aid  olan 

predmetlər  sinfi  və  hadisələrlə  birləĢdirir.  AnlayıĢ  fikri 

ümumiləĢmə formalarından biridir. 

KonkretləĢdirmə  –  ümumiləĢməyə  əks  istiqamətli 

hərəkətdir.  KonkretləĢdirmə  anlayıĢların  müəyyənləĢməsində 

tək-tək Ģeylərin və hadisələrin müəyyən sinfə aidliyini göstərir. 

KonkretləĢdirmə  ümumi  vəziyyətə  və  ya  hər  hansı  anlayıĢa 

müvafiq olan tək haqqında təsəvvürdür. Konkret təsəvvürlərdə 

hadisə və predmetlərin müxtəlif əlamətlərindən azaltmalar baĢ 

vermir,  əksinə  bu  predmetlər  özünün  çoxobrazlılığı  ilə  əlamət 

və xüsusiyyətləri ilə, bir əlamət digəri ilə əlaqədə konkret ifadə 

edilir. Ümumi anlayıĢları konkretləĢdirərək biz onu daha yaxĢı 

baĢa düĢürük. «Stol» anlayıĢını konkretləĢdirərək biz onu «yazı 

masası», «yemək masası», «iĢ stolu» kimi ifadə edirik. 

 



 

 

 



307 

 

IV.11.4.   Təfəkkürün əsas növləri 



 

Təfəkkürün  növləri  idraki  əhəmiyyətinə  görə  biri-

digərindən  fərqlənir.  Hafizədən  mahiyyətə  ümumiləĢdirmə 

səviyyəsinə 

görə 

müxtəlif 



səviyyəli 

fikirlərin 

fərqləndirilməsinə  görə  təfəkkür,  praktik  anlayıĢlar  təfəkkürü, 

obrazlı təfəkkür, praktik – əyani obrazlı, əyani əməli ola bilir. 



Nəzəri təfəkkür, öz predmetinin  qanunauyğunluqlarını 

açan  yüksək  təfəkkür  növüdür.  Ġnsan  məsələ  həlli  zamanı 

anlayıĢlara  müraciət  edir,  hərəkətləri  əqlində  yerinə  yetirir, 

birbaĢa təcrübəyə müraciət etmir. O məsələnin həllini əvvəldən 

axıra   hazır biliklərin hesabına fikrən  yerinə  yetirir. Bu hazır 

bilik  formaları  anlayıĢlar,  hökmlər,  əqli  nəticələrdir.  Nəzəri 

anlayıĢlar təfəkkürü elmi nəzəri tədqiqatlar üçün xarakterikdir. 

Əyani  təfəkkür  və  nəzəri  təfəkkür  çoxobrazlı  üsullarla  biri 

digərinə keçir. Onlar arasında fərq nisbidir. 

Nəzəri  obrazlı  təfəkkür  –  anlayıĢlar  təfəkküründən 

obrazların istifadəsi ilə fərqlənir. Hər hansı təfəkkür az və çox 

dərəcədə  əyani  –  hissi  obrazlarla  qarıĢır.  AnlayıĢlar  və  obraz- 

təsəvvürlər  bu  təfəkkür  növündə  ayrılmazdır.  Ġnsan 

təsəvvürlərsiz  ancaq  anlayıĢlarla  hissi  əyanilikdən  uzaq 

fikirləĢə  bilməz,  o,  həmçinin  təkcə  hissi-əyani  obrazlarla, 

anlayıĢlarsız fikirləĢə bilməz. Ona görə də əyani və anlayıĢlar 

təfəkkürünü xarici əksliklər kimi qəbul etmək olmaz. Lakin  

 

 

 



Təfəkkürün növləri 

 

 

 

 

 

Formasına görə 

 

əyani əməli 

əyani-obrazlı 

mücərrəd-məntiqi 

 

 

 

Xarakterinə görə 

 

Nəzəri 


 

 

 



308 

 

Praktik 



 

 

 

GeniĢlənməsinə 

görə 

 

Diskursiv 

Ġntuitiv 

 

 

 

Yeniliyinə görə 

 

Reproduktiv 

Produktiv 

                       ġəkil  

15 

 

Təfəkkürün əsas növləri 

unutmaq  olmaz  ki,  təsəvvür  və  anlayıĢlar  nəinki  bir-biri  ilə 

bağlıdır,  həmçinin  bir-birindən  fərqlidir,  vahid  təfəkkür 

daxilində  bir  tərəfdən  əyani,  digər  tərəfdən  abstrakt  –  nəzəri 

təfəkkürü fərqləndirirlər. 

 

Nəzəri və obrazlı təfəkkür idrakın müxtəlif pillələri kimi 



vahid  prosesin  müxtəlif  tərəflərdir  və  eyni  adekvat  üsullarla 

obyektiv  reallığın  dərkinə  yönəlib.  Mücərrəd  təfəkkürün 

anlayıĢları  ümumini  inikas  etdirir.  Lakin  ümumi  xüsusi  və 

təkcənin elementlərindən xali deyil. Təkcə obrazda əks olunur. 

Obraz təfəkkürün həm aĢağı, həm də yuxarı pilləsində təkcənin 

inikasıdır. Əyani –obrazlı təfəkkür və nəzəri-mücərrəd təfəkkür 

təkcə iki səviyyə deyil, vahid təfəkkürün iki növü və ya iki as-

pektidir, təkcə anlayıĢ deyil, həm də obraz ən  yüksək təfəkkür 

səviyyəsində fəaliyyət göstərir. 

Obrazın  fikri  zənginləĢdirdiyini    hər  hansı  metaforanın 

misalında  görmək  olar.  Hər  hansı  metafora  ümumi  fikri  ifadə 

edir, metaforanın anlanılması obrazlı formada onun ümumi an-

lam  məzmununun  aydınlaĢdırılmasını  tələb  edir.  Metaforik 

ifadələri iĢlədərkən elə obrazları axtarıb tapmaq tələb olunur ki, 

bu obraz ümumi fikri adekvat ifadə edə bilsin. 

Nəzəri  obrazlar  ya  hafizədən  əldə  edilir,  ya  da  təxəy-

yüldən  yaradıcılıqla  yaradılır.  Ədəbiyyat,  incəsənət  yaradıcı 

əmək adamları belə obrazlı təfəkkürə malikdir. 

Nəzəri  anlayıĢlar  və  nəzəri  obrazlı  təfəkkür  yanaĢı 



Yüklə 4,67 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   197




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə