Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV.11.5. Təfəkkürün formaları
- Təsəvvürlər
309
mövcuddur. Onlar bir-digərini qarĢılıqlı tamamlayır, qarĢılıqlı əlaqədə olan varlığın müxtəlif tərəflərini aĢkarlayır. Nəzəri anlayıĢlar təfəkkürü mücərrəd olsa da, gerçəkliyi ümumiləĢmiĢ, həm də daha düzgün əks etdirir.
insanın ətraf aləmi qavraması ilə birbaĢa bağlıdır və onsuz icra olunmur. Fikir hissi – əyani olaraq, insanı gerçək aləmə bağlayır. Qısamüddətli və operativ hafizədə təmsil olunan ob- razlar təfəkkür üçün zəruridir. Təfəkkürün bu növündən istifadə etdikdə adam qavradığı cisim və hadisələrin, icra etmiĢ olduğu praktik iĢin surəti əsasında fikirləĢir. Təfəkkürün bu növü bağça yaĢlı uĢaqlarda özünü qabarıq Ģəkildə göstərir. Nəzəri obrazlı təfəkkür obrazları uzunmüddətli hafi- zədən əldə edir, sonra dəyiĢdirir. Bu təfəkkür forması mək- təbəqədər və kiçik məktəb yaĢlı uĢaqlara xasdır. Praktik fəaliyyətlə məĢğul olan yaĢlı insanlara da bu təfəkkür növü xasdır.
Əyani-əməli təfəkkürün xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, təfəkkür prosesləri praktik dəyiĢdirmə fəaliyyəti xarakteri daĢıyır və insan onu real predmetlərlə icra edir. Məsələ həlli zamanı əsas Ģərt müvafiq predmetlərlə uyğun iĢ görməkdir. Adətən bu cür təfəkkür konkret praktik fəaliyyətdən kənara çıxa bilmir, həmin fəaliyyətin icrası prosesində baĢ verir. Ona görə də bu cür təfəkkürü eyni zamanda praktik təfəkkür də adlandırırlar. BəĢəriyyətin tarixi inkiĢafı prosesində birinci növbədə əyani-əməli (praktik) təfəkkür özünü göstərir. Üç yaĢına qədərki uĢaqlarda da təfəkkür əsasən əyani əməli xarak- ter daĢıyır. Bu təfəkkür növü istehsal proseslərində çalıĢan adamlara da məxsusdur və nəticəsi konkret məhsulun hazırlanmasından ibarətdir.,
inkiĢaf etmiĢ növüdür. Adətən məktəb yaĢı dövründə praktik təcrübə əsasında, ilk dəfə sadə Ģəkildə olsa da, mücərrəd
310
təfəkkür yaranır və inkiĢaf edir. Mücərrəd təfəkkür mücərrəd məfhumlara istinad edən təfəkkür olmaqla, mücərrəd məfhumlar, hökmlər əsasında baĢ verir. Qeyd etmək lazımdır ki, adını saydığımız təfəkkür növləri eyni anda baĢ verir və inkiĢafın səviyyələri kimi özünü biruzə verir. Nəzəri və praktik təfəkkürün fərqi ondan ibarətdir ki, on- lar praktika ilə müxtəlif cürə bağlıdır. Praktik təfəkkürün iĢi xüsusi konkret məsələ həllinə yönəlir, nəzəri təfəkkür isə ümumi qanunauyğunluqların həllinə istiqamətlənir.
Təfəkkürün üç forması vardır: məfhumlar, hökmlər, əqli nəticə. Məfhum (anlayıĢ) – cisim və hadisələrin mühüm, əsas əlamətlərə görə əks etdirilməsindən ibarət təfəkkür formasıdır. Məsələn, «mübtəda» məfhumuna cümlədə kimin və ya nəyin haqqında danıĢıldığını bildirmək əsas əlamət kimi daxildir. Məhz həmin əlamət mübtədanı digər cümlə üzvlərindən fərqləndirir. Məfhumlar xüsusi, ümumi, konkret və mücərrəd ola bi- lir. Xüsusi məfhumlar tək, xüsusi bir cismə və ya hadisəyə aid
Məsələn, «GünəĢ», «Bakı» məfhumları xüsusi məfhumlardır. Bu cür məfhumların altında biz yalnız bir əĢyanı və ya hadisəni baĢa düĢürük. Ümumi məfhumlar bir qrup cisim və ya hadisəyə xas olan mühüm əlaməti əks etdirir. Məsələn, «tələbə» məfhumu ümumi məfhumdur. Həmin məfhum altında gələcəyin mütəxəssisi kimi hazırlanan insanları baĢa düĢürük.
məfhumları konkret məfhumlardır. Mücərrəd məfhumlar isə
311
bilavasitə qavranıla bilməyən və arxasında əĢya təsəvvür olunmayan məfhumlardır, məsələn «sevinc», xoĢbəxtlik» və s. Məfhumlar çoxlu qarĢılıqlı keçidlərlə təsəvvürlərlə bağlıdır və eyni zamanda ondan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Onlar psixoloji ədəbiyyatlarda eyniləĢdirilsələr də, gerçəkliyi inikas etdirmək xüsusiyyətlərinə görə biri digərindən fərqlənir.
informasiyaları qavrayıĢda inikas etdirir. Real təfəkkür proseslərində təsəvvür və anlayıĢlar bəzi vahidliklə verilir. Əyani – obraz təsəvvürlər təfəkkür proseslərində daha çox sxematikləĢir və ümumiləĢir. Bu sxematikləĢmə təsəvvür əlamətlərinin birləĢməsinə uyğun
gəlmir. Təsəvvür obrazlarında predmetin əyani əlamətləri ön planda özünü göstərir. Buna baxmayaraq anlayıĢ və təsəvvürlər qarĢılıqlı əlaqəlidir və biri digərinə keçir. Təsəvvürlərin məzmun obrazlarının zəruri olaraq dəyiĢmələri fikri proseslərə qoĢularaq, sxematikləĢmiĢ və daha çox ümumiləĢmiĢ tam bir pilləvari iyerarxiya yaradır və anlayıĢlara keçir. Təsəvvürlərin özlərinin anlayıĢa keçmək meyillidir. Belə ki, təkcədə ümumi, hadisədə mahiyyət, obraz- da – anlayıĢ əks olunur. Digər tərəfdən anlayıĢlar təfəkkürünün insan Ģüurundakı axarı həmiĢə təsəvvürlərlə bağlıdır, amma anlayıĢlar təfəkkürünün axarı təsəvvürlərə müvafiq gəlmir, çünki belə təfəkkür ona aid olan təsəvvürlərlə əlaqədardır. Təsəvvürlər təfəkkür proseslərində həddən artıq parçalanmıĢ, fraqmentar halda daxil edilir. Təsəvvürlər, əyani obrazlar adətən, təkcə, anlayıĢ isə ümumi ifadə olunur. Məfhum (anlayıĢ) və təsəvvürlər gerçəkliyin müxtəlif qarĢılıqlı əlaqələri olan tərəflərini inikas etdirir. Məfhum və təsəvvürlər çətinliklər zamanı xüsusilə aĢkar bir yerdə iĢtirak edir. Çətinliklə üzləĢən insan fikirləĢərkən tez- tez təsəvvürlərə müraciət edir, fikri əĢyalarla birləĢdirir, fikri müĢayət edən əyani material fikri proseslərə cəlb edilir. Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|