Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əqli nəticə
- Deduktiv əqlinəticə isə ümumi hallardan, misallardan (hökmlərdən) xüsusi nəticə çıxarmaqdan ibarətdir
312
Əyanilik prinsipi təlim prosesində sadəcə didaktik priyom deyil, o, həm də fikri proseslərin təbiətinin psixoloji əsasıdır. Məfhumlar (anlayıĢlar) keyfiyyətcə təsəvvürlərdən fərqlidir, təsəvvürlər obrazlarla fərdi Ģüurda yaranır, anlayıĢlar sözlərlə vasitəli yaranır və tarixi inkiĢafın məhsuludur. Hökmlər - fikri proseslərin baş verdiyi əsas akt və ya formadır. FikirləĢmək hər Ģeydən əvvəl hökm verməkdir. Hər hansı fikri proses hökmlərdə ifadə olunur. Hökmlər insanın gerçək dünyanı
onun xüsusiyyətlərində, əlaqə və
münasibətlərində inikas etdirən dərk etmənin xüsusi formasıdır. Hökmlərdə cisimlər, hadisələr arasında müəyyən əlaqənin olduğu, eləcə də cismin, hadisənin müəyyən keyfiyyətə malik olduğu təsdiq və inkar edilə bilər. Bu baxımdan hökmlər iqraıi və inkarı olmaqla iki yerə bölünür. Məsələn, «Bu kitab maraqlıdır» dedikdə kitabda maraqlılıq keyfiyyətinin olduğunu təsdiq edirik. «Bu tələbə çalıĢqan deyil» dedikdə isə tələbədə çalıĢqanlıq əlamətinin olmadığını göstəririk. Ona görə də birinci hökm iqrarı, ikinci hökm isə inkarı hökmdür. Hökmlər ümumi, xüsusi və fərdi də ola bilirlər. Ümumi hökmlərdə eyni sinfə, qrupa aid olan bütün cisim və hadisələrdə müəyyən bir cəhət ya təsdiq, ya da inkar olunur. Xüsusi hökmlərdə isə iqrari və ya inkar bütün cisim və hadisələrə deyil, onlardan bəzilərinə aid edilir. Fərdi hökmlərdə isə iqrar və ya inkar yalnız bir cisim və ya hadisəyə aid olur. Bütün bunlarla yanaĢı hömlərin şərti, təqsimi, zərurət və
Psixoloji planda hökmlər – subyektin hərəkətidir, müəy- yən məqsəd və motivlə bağlıdır, insanı nəyisə düĢünməyə və hansı qərarı isə qəbul etməyə təhrik edir. Hökmlər fikri fəaliyyətin nəticəsidir, fikirləĢən insanın
müəyyən münasibətlərinin fikrin predmetinə olan münasibətidir.
313
Hökmlər hərəki xarakter daĢıyır, özündə sosial aspekti ehtiva edir. Hökmlərin sosial aspekti onun strukturunu Ģərtləndirir, onun az və ya çox dərəcədə mürəkkəbliyi digər fikirlərə münasibəti ilə Ģərtlənib. Hökmlər ilk dəfə olaraq hərəkətdə formalaĢır. Hər hansı hərəkət seçici xarakter daĢıdığından, o nəyi isə təsdiq, inkar etdiyindən praktik əhəmiyyət daĢıyır. Subyektin obyektə və digər adamlara münasibətlərini ifadə etdiyindən hökmlər emosionallıqla zəngindir. Hökmlərdə Ģəxsiyyət aĢkar olunur, o, həmçinin iradi aktı ifadə edir. Hökmlərdə digər insanlara qarĢı olan münasibət real aləmə idraki münasibət əsasında müəyyənləĢir. Hökmlərdə eh- tiva olunmuĢ vəziyyət obyektiv olaraq həqiqətdir və ya yalandır, bu isə obyektiv gerçəkliyi inikas etdirməsindən asılıdır. Hər hansı hökmlər həqiqətə istiqamətlənib, lakin hər hansı hökm özlüyündə Ģərtsiz həqiqət deyil. Mühakimə hökm üzərində fikri iĢdir və həqiqətin yoxlanılmasına istiqamətlənib. Hökmlər mühakimənin həm çıxıĢ, həm də son nöqtəsidir. Bu və ya digər halda hökmlər və həqiqətin təntənəsi üçün biliklər sisteminə qoĢularaq ayrıca olmaqdan qurtulur. Mühakimələr əqli nəticə forması olaraq çıxıĢ etdiyi hökmlər sistemini açır. Əqli nəticə - vahid məqsədə tabe olan, bir sıra əməliyyatları özündə ehtiva edən az və ya çox dərəcədə mürəkkəb fikri fəaliyyətə deyilir. Əqli nəticə prosesində təfəkkürdə vasitəli hərəkətlər xüsusi rol oynayır. Əqli nəticədə və ya yekun hökmlərdə əldə olan biliklər əsasında yeni biliklərə yiyələnmək olur, biliyə bilik vasitəsi ilə yiyələnilir, bilavasitə təcrübənin hesabına yeni biliklər mənimsənilir, ob- yektiv bilik prosesin son nəticəsi kimi meydana çıxır. Əqli nəticənin əsas qiyməti bundadır. Fikri akt kimi əqli nəticə üçün aĢağıdakılar əhəmiyyət kəsb edir. Assosiativ prosesdən əqli nəticənin fərqi ondadır ki, nəticəyə aid etdiyimiz münasibət
314
predmetin obyektiv məzmununu açır. Predmetin obyektivliyi hökmlərlə təfəkkürə daxil edilir və bu məlumatlar bizə qavrayıĢdan verilə bilər. Əqli nəticə prosesində psixoloji planda 3 əsas halı fərqləndirmək lazımdır. Birincisi, çıxıĢ halı əyani təsəvvür olu- nur və ya yeni münasibətlər əyani təsəvvürlərdə açılır. A-nın B-dən böyük olması obrazlar Ģəklində təsəvvür olunur. İkincisi, eyni münasibətləri əyaniliyə müraciət etmədən ancaq anlayıĢların köməyi ilə ifadə etmək olar. Bu halda nəticə for- mal əməliyyat deyil, bu əqli nəticənin qurulduğu xüsusiyyət və münasibətlərin məzmununun əhəmiyyətli tərəfləridir, konkret məzmunla müəyyənləĢən qanunauyğunluqlardır. Üçüncüsü, müvafiq əlaqələr, aĢağı – yuxarı, böyük – kiçik möhkəmlənərək informasiya dayaqlarından nəticəyə icra oluna bilir
və əsasən bu hal assosiativ olaraq nitqin avtomatlaĢmasına tabe olur. Əyani sxemlər əqli nəticə proseslərində əhəmiyyətli rol oynayır. Sadə əqli nəticə proseslərində Ģeylərin faktiki vəziyyəti ilə bağlı sxematik təsəvvürlər əmələ gəlir, ondan isə öz növbəsində nəticənin yeni məzmunu yaranır. Əqlinəticə bir və ya bir neçə hökmə əsasən yeni hökmün çıxarılmasından ibarət təfəkkür formasıdır. Məsələn, «ikinci kursun bütün tələbələri təĢəkkür aldılar» və «Təranə də ikinci kurs tələbəsidir» hökmlərinə əsasən «Təranə də təĢəkkür almıĢdır» hökmünü çıxarırıq. Əqlinəticənin üç əsas növü qeyd olunur: induktiv, de-
dəmirin, misin, poladın, gümüĢün və s.istidən geniĢləndiyini və onların metal olduğunu müəyyənləĢdirmək əsasında «Bütün metallar istidən geniĢlənir» hökmünü çıxarırıq. Deduktiv əqlinəticə isə ümumi hallardan, misallardan (hökmlərdən) xüsusi nəticə çıxarmaqdan ibarətdir. Məsələn, Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|