Psixologiya 1
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- . Xəyal
- IV. 12. 3. Təxəyyül surətlərinin yaradılması prosesi
- Рубенштейн С.Л.
- Kitabi-Dədə Qorqud»
324
mühüm əhəmiyyətə malik olmaqla təlim fəaliyyətində müstəsna əhəmiyyət daĢıyır. Yaradıcı təxəyyül fəaliyyətin tərkib hissəsini təĢkil edən yeni surətlərin yaradılmasıdır. Təxəyyülün bu növü heç bir sxemə, təsvirə istinad etmədən, müstəqil olaraq yeni surətlərin yaradılmasından ibarətdir. Bəzən yanlıĢ olaraq yaradıcı təxəyyüllə, yəni, yeni orijinal obrazların yaradılması prosesi ilə yaradıcılıq deyilən fəaliyyət prosesini eyniləĢdirirlər. Təbii ki, insanın yaradıcılıq fəaliyyəti yaradıcı təxəyyülə çox bağlıdır. Lakin, bunlar eyniləĢə bilməz. Təxəyyül və yaradıcılıq haqqında sonrakı bölmədə söhbət açacağıq. Burada isə ancaq yeni obrazlar yaratmaqdan söhbət gedir. Yeni obrazın, surətin yaradılması prosesi haqqında ayrıca danıĢacağıq.
arzu edilən gələcəyə yönəlmiĢ obrazların yaradılması prosesi- dir. Xəyal xülya deyil. Xəyalı xülyadan ayıran odur ki, xəyal əsasən real, həyata keçirilməsi mümkün olan surətlərin yaradılması prosesidir. Xəyal insanın fəallığının çox qüvvətli stimullarından biridir. Xəyal insana fəaliyyətində və mübarizəsində qarĢıya çıxan çətinliklərə üstün gəlməkdə bir güc, qüvvə verir. Xüsusilə gənclərin, məktəblilərin gələcək peĢələri, həyat mövqeləri haqqındakı xəyalları onları yaxĢı oxumağa, çalıĢmağa, özlərinin təhsil fəaliyyətlərinə daha ciddi yanaĢmağa sövq edir. Göstərdiyimiz bütün bu cəhətlərinə görə xəyal insanı passivləĢdirən xülyadan əsaslı Ģəkildə fərqlənir. Xəyal insanın reallaĢa bilən, yaxud reallaĢması mümkün olan fantaziyasıdır. Belə bir fantaziya, xəyal rus yazıçısı D.Ġ.Pisarevin dediyi kimi, insanın faydalı iĢinə təkan verir. Xəyal insanın fəaliyyətinin təhrikedici səbəbi, motivi kimi meydana çıxır. Məhz bu mənada demək olar ki, insan əli ilə düzəldilmiĢ hər Ģey öz tarixi mahiyyətinə görə maddiləĢmiĢ, həyata keçirilmiĢ insan xəyalıdır. Xəyalın insanın iĢində, əməlində, bir sözlə praktik fəaliyyətindəki rolunu böyük rus psixoloqu S.L.RubinĢteyin belə ifadə etmiĢdir: «Hər bir bədii
325
yaradıcılıq aktında və bütün həqiqi hisslərdə fantaziyanın kiçik parçası var: bir baĢa təsir edən faktların üzərində qurulan hər bir mücərrəd fikirdə fantaziyanın kiçik parçası var; çox kiçicik Ģəkildə aləmi dəyiĢdirə bilən insanın hər bir iĢində fantaziyanın kiçik parçası var; insan düĢünərək, duyaraq, fəaliyyət göstərərək, həyata bir damcı da olsa, yenilik gətirir ki, burada da fantaziyanın bir parçası var» 1 .
IV. 12. 3. Təxəyyül surətlərinin yaradılması prosesi
Təxəyyül surətlərinin yaradılması prosesi mühüm fikri proseslər olan təhlil-tərkib fəaliyyəti ilə bağlıdır. Təhlil və tərkib (analiz və sintez) təkcə təfəkkür fəaliyyətinin əsasını deyil, həm də təxəyyül surətlərinin yaradılmasının əsasını təĢkil edir. Bu cəhət yaradıcılığın bütün sahələrində həm elmi, texni- ki, həm də ədəbi yaradıcılıq sahəsində çox aydın Ģəkildə özünü göstərir. Yazıçı bu və ya digər surəti yaratmaq üçün müĢahidələr aparır, həyatda rastlaĢdığı insanları, onların hərəkətlərini təhlildən keçirir, daha sonra müxtəlif adamlarda müĢahidə et- diyi xüsusiyyətləri, əlamətləri birləĢdirir. Surətlərin yaradılmasında yazıçının həyata keçirdiyi bu tərkib, sintezləĢdirmə fəaliyyəti müxtəlif tərzlərdə özünü göstərir. Məsələn, böyük rus yazıçısı L.N.Tolstoy «Hərb və sülh» əsərindəki NataĢa Rostova obrazını özünün həyat yoldaĢı Sofiya Andreyevanın və bir də baldızı Tanya Andreyevanın Ģəxsiyyətlərinin təhlilindən əldə edilən xüsusiyyətləri birləĢdirməklə (tərkib) yaratmıĢdır. SintezləĢdirmənin və tərkibin bu tərzi surətlərin yaradılmasında daha çox təsadüf edilən və daha aydın görünən növüdür.
1 Рубенштейн С.Л. Основы общей психологии. М., 1946, с.329
326
Təxəyyül surətlərini yaradarkən digər sintezləĢdirmə tərzlərindən də istifadə edilir. Belə tərzlərdən biri aqqlyutina- siya adlanır. Aqqlyutinasiya elə sintezləĢdirmə tərzidir ki, bu zaman real həyatda biri-biri ilə birləĢməyən müxtəlif keyfiyyətləri, xassələri, hissələri birləĢdirilərək yeni bir surətin yaradılması prosesi baĢ verir. Məsələn, su pərisi surətinin yaradılması prosesi real həyatda birləĢməsi mümkün olmayan qadının baĢı və balığın gövdəsi kimi hissələrin birləĢdirilməsi əsasında baĢ verir. Çoxəlli ilahələrin, yeddibaĢlı əjdahaların obrazlarının yaradılması da sintezləĢdirmənin aqqlyutinasiya deyilən tərzinin köməyi ilə edilmiĢdir. Təxəyyül prosesində özünü göstərən sintezləĢdirmə tərzlərindən biri də hiperbolizasiyadır. Hiperbolizasiya təxəyyül obrazlarının yaradılmasında mübaliğədən istifadə etmək deməkdir. Mübaliğə iki istiqamətdə gedə bilər: ĢiĢirtmə və kiçiltmə istiqamətində. Məsələn, nağıllarımızda və dastanlarımızda xalq öz qəhrəmanlarının obrazını yaradarkən mübaliğədən geniĢ istifadə etmiĢdir. Məsələn, «Koroğlu» dastanında belə bir əhvalat nəql olunur ki, Keçəl Həmzə Qıratı qaçırandan sonra dəyirmanda Koroğlu ilə Dürat qalır. Bu za- man dəyirmana bir kiĢi iki öküzlə dörd çuval arpa və buğda gətirir. Koroğlu özünü dəyirmançı adlandırır və yükü qəbul edir. Sonra iki çuval arpanı bir çuvala doldurub Düratın qabağına qoyur, öküzün də birini kəsib, kabab çəkib yeyir. La- kin taxılın da öküzün də pulunu verib, Dürata minib yola düĢüb gedir. Göründüyü kimi burada Koroğlunun da, Düratın da obrazını yaradarkən xalq mübaliğədən istifadə etmiĢdir. Yaxud «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında oxuyuruq. Qaracıq Çoban kafirin üç yüzünü sapan daĢı ilə yerə buraxdı. Çobanın daĢı tükəndi, qoyun deməz, keçi deməz sapanın aynasına qoyub atar, kafir yıxar. Burada da Qaracıq çobanın obrazının yaradılmasında hiperbolizasiyadan istifadə edilmiĢdir.
Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|