Psixologiya 1

 

 

 

23 

 

da  və  «Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanında  çox  bariz  Ģəkildə  öz 

əksini tapmıĢdır. 

Dastanda  totemizmin,  Ģamanizmin,  çoxallahlığın  xeyli 

açıq və gizli əlamətləri vardır. Əsərdə Basatı aslan bəsləyir və 

eyni zamanda Basat deyir: «Anam adın sorar olsan Qaba Ağac, 

atam  adın  deyirsən  Qocan  Aslan,  mənim  adım  sorarsan  Aruz 

oğlu Basat». 

Dastan belə baĢlayır: «Xanım hey!» 

Belə bir baĢlanğıc, «hey» nidadır, niskildir, çağırıĢdır. Əl 

çatmayan, ötüb keçmiĢ, yanğı yaradan bir hissdir. Daxilin, ge-

nin, idrakın uyuĢmadığı bir mühitə düĢərək xiffəti, fəryadıdır. 

Tarixçi Gizo yazırdı: «Elə ki, xalqların arxasında uzun və 

Ģərəfli tarix durdu, onlar nə qədər çalıĢsalar da,  bu keçmiĢdən 

ayrıla  bilməyəcəklər.  Onlar  hətta  bu  keçmiĢi  məhv  etməyə 

çalıĢdıqları zaman belə onun təsiri altında olacaqlar». 

Qədim türklər islamdan qabaq çoxallahlı idilər. Onlar öz 

qılınclarına  and  içir,  suyla  xəbərləĢir,  qurd  üzü  mübarəkdir 

deyirdilər. 

Deməli, xalqın etnogeni ilə mühiti arasında uyğunluq ol-

duqda xalq inkiĢaf edir. Onların arasında ziddiyyət olduqda isə 

mənəviyyatda,  əxlaqda  deformasiya  baĢ  verir.  Bəzən  xalqın 

etnogeninə,  düĢüncə  tərzinə  yad,  yabançı  olanı  ona  doğru, 

düzgün kimi təqdim edir, inandırmağa çalıĢırlar. 

Psixoloji  fikrin  inkiĢaf  mərhələlərinin  müəyyənləĢdiril-

məsində Ģifahi xalq ədəbiyyatının, klassiklərimizin yaratdıqları 

əvəzsiz xəzinədir. 

«Kitabi-Dədə Qorqud»da baĢlıca ideyalardan biri əsarət-

dən, mütilikdən, kökünə, soyuna dönük çıxmaqdan ölümün üs-

tün  tutulmasıdır.  Etibar,  inam,  sədaqət,  ləyaqət  aparıcı 

xətlərdən  birini  təĢkil  edir.  Beyrəyin  niĢanlısı  yalnız  onun 

dirisinə yox, ölüsünə də sadiq qalacağını bildirir: «Erkək sinəyi 

(milçəyi) üzərimə qondurmam», - deyir. 

Dastanda  ən  çox  diqqəti  cəlb  edən  azadlıq,  azad  fikir, 

qadın  və  kiĢi  bərabərliyi,  qadının  uca,  yüksək  tutulmasıdır. 

---

 

 

 

24 

 

Qanlı  Qoca  oğlu  Qanturalı  evləndirmək  istəyir  və  ondan  nə 

sayaq  qız  itsədiyini  soruĢur.  Qantural  deyir:  «Baba,  mən 

yerimdən durmadan ol durmuĢ ola, mən qanlı kafər əlinə var-

madan ol varmıĢ, mənə baĢ gətirmiĢ ola». 

Mərdlik,  məğrurluq,  qeyrət  eynilə  qıza,  qadına  da  xas 

olub.  Ərləriylə,  sevgililəriylə  bir  meydanda  döyüĢən  qadınlar 

eyni  zamanda  onların  qürurunu  sındırmamağa,  kiĢilərin 

yanında  qürrələnməməyə  çalıĢıblar:  «Öyünərsə  ər  öyünsün  – 

aslandı.  Öyünməklik  övrətlərə  böhtandır.  Öyünməklə  övrət  ər 

olmaz», - deyiblər. 

Dədə Qorqud dünyasının əxlaq qaydaları, mərdlik, ləya-

qət,  Ģərəf,  nəciblik  anlayıĢları  azərbaycanlı  psixologiyasının, 

xarakterinin  təməlidir.  Zaman-zaman  dəyiĢən,  zənginləĢən, 

bəziləri itib-batan, bir çox keyfiyyətləri deformasiyaya uğrayan 

azərbaycanlı  psixologiyasının  etnogeni,  nüvəsi  Dədə  Qorqud 

dövründə təĢəkkül tapmıĢ, formalaĢmıĢdır. 

Dədə Qorqud fəlsəfəsi bəĢəridir, ölməzdir, insanı saflaĢ-

dırandır. «Hanı dediyim bəy ərənlər? Dünya mənim deyənlər? 

Əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı? Gəlimli, gedimli 

dünya. Son ucu ölümlü dünya». 

Azərbaycanda psixoloji fikrin birinci mərhələsi eramız-

dan  əvvəl  baĢlayıb,  islam  dininin  Azərbaycana  gəliĢiylə  baĢa 

çatır. Lakin ikinci dövr asanlıqla, birdən-birə yaranmadı. Neçə 

əsrlər boyu paralel yaĢadı. Elə bugünkü günümüzdə də bu para-

lelliyin  bir  çox  cəhətləri  davam  edir,  yaĢayır:  adət-ənənələri-

mizdə, andımızda, xarakterimizdə. 

«Ġslamiyyətdə  milli  mənsubiyyət  yoxdur»  Ģüarı  ilə 

Azəbaycan  dünyasına  daxil  olan  islam  dini  millətlərin, 

xalqların müxtəlifliyini, özünəməxsusluğunu, milli simasını di-

ni biliklərlə əvəz etməyə çalıĢdı. Bu isə təfəkkürdə, düĢüncədə 

inam və əqidədə yeniləĢmə demək idi.  

Ġslam  dini  təkcə  qılıncla  yox,  siyasətlə,  ideologiya  ilə, 

Ģüurlara  təsirlə,  inandırma  yolu  ilə  yayıldı.  Bu  yayılma 

müəyyən müddət türk dilinin sıxıĢdırılması, fars və ərəb dilinin 

---

 

 

 

25 

 

yayılması  idi.  Yalnız  XV-XVI  əsrlərdən  baĢlayaraq  yenidən 

türk  dili  ədəbiyyata,  mədəniyyətə  qayıtmağa  baĢladı.  Xətai, 

Füzuli  kimi  böyük  Ģairlər  yetiĢdi.  AĢıq  Ģeri  inkiĢaf  etdi.  Bu, 

xalqın təfəkkürünün, oyanıĢının, Ģüurunun yeni dövrü idi. Xalq 

fars,  ərəb  təsirindən  qurtulub,  kökünə  qayıtmaq  istəyirdi.  Bu, 

yeni  qayıdıĢ  idi.  Artıq  bu  dövrdə  qədim  türklərdəki  adət-

ənənələr, qadın sərbəstliyi, inamlar dəyiĢmiĢdi. Əgər islam dini 

ərəblərə  inkiĢaf,  qadın  hüququ,  cəhalətdən  qurtarmaq  imkanı 

vermiĢdisə,  qədim  türklərin  bir  çox  sərbəstliyi,  azadlığı 

buxovlanmıĢdı. 

Ġslam  dininin  Azərbaycana  gəliĢi  ilə  burada  ərəb,  fars, 

türk  və  digər  etnos  və  xalqların  dünyagörüĢü,  mədəniyyəti, 

adət-ənənələrinin  sintezindən  yeni  mədəniyyət,  yeni  təfəkkür 

yaranmağa  baĢladı.  Farsların  ədəbiyyatı,  ərəblərin  fəlsəfəsi, 

türklərin  ictimai-siyasi,  sosial-iqtisadi  təfəkküründən,  adət-

ənənələrindən yeni dünyagörüĢü yarandı.  

ġəxsiyyətin  formalaĢmasında  orta  əsrlərdən  baĢlayaraq 

tərbiyə ön plana keçdi. ġair, filosof, mütəfəkkirlərin əsərlərində 

nəsihətçilik  əsas  yer  tutdu.  Mənəviyyat  məsələləri  önə  keçdi. 

Yalnız  mənəviyyat,  maddidən  imtina  çağırıĢları  öz  təsirini 

göstərdi.  Maddiliyin  ikinci  olması  maddiyə  maraq  və  tələbatı 

artırdı.  Lakin  bu,  aĢkar  deyil,  gizli  mahiyyət  daĢıdı.  Ona  görə 

də  deyilirdi:  «Vaiz  özü  lüm-lüm  udur  batində,  ancaq  zahirdə 

dediyi mənaya bir bax». 

Bu mənada məĢhur hind filosofu Vivekananda gözəl de-

yib:  «ġərqin  heyrətamiz  ruhi  nailiyyətlərini  Qərbin  eyni  dərə-

cədə heyrətamiz maddi nailiyyətləri ilə bölüĢdürmək lazımdır». 

Müxtəlif dövrləri, ictimai tarixi Ģəraiti öyrənən əksər təd-

qiqatçılar konkret tarixi Ģəraitdə yaĢayan insanların dünyagörü-

Ģü,  Ģəxsiyyəti  və  mənəviyyatını  tədqiq  edərkən  həmin  dövrün 

insanlarının psixologiyasının öyrənilməsini vacib Ģərt kimi irəli 

sürmüĢlər. Belə yanaĢmanın səmərəliliyi bir də ondadır ki, hər 

bir konkret dövr həyat tərzi, mənəvi dəyərləri baxımından bən-

zərsiz,  təkrarolunmazdır.  Bütün  bunlar  isə  insana  özünün 

---