Pul mablag‘larining korxona iqtisodiyotidagi o‘rni va ularning asosiy vazifalari

4.2.Bankdagi hisob-kitob schyoti muomalalarining hisobi
Xar bir korxonaga tijorat bankida hisob-kitob schyoti ochiladi. Bu schyotda korxona o‘z pul mablag‘larini saqlaydilar va turli tashkilotlar bilan naqd pulsiz hisob-kitoblar olib boradilar. korxonalarning pul mablag‘lari hisob-kitob schyotida saqlanganiligi uchun bank ma’lum miqdorda foiz to‘laydi. Korxonalar hisob-kitob schyoti ochish uchun quyidagi xujjatlrni topshiradi: belgilangan shaklda mahsus ariza. Bu arizaga korxona raxbari va bosh buxgalteri imzo qo‘yadi: imzolar qo‘yilgan va pechat bosilgan kartochka (ikki nusxada). Korxona raxbari va bosh buxgalterning kartochkada qo‘yilgan imzolari notarius tomonidan tasdiqlanadi.

Hisob-kitob schyotidagi pul mablag‘lari quyidagi xo‘jalik muomalalari natijasida ko‘payishi mumkin: davlatga sotilgan mahsulot uchun pul olinganda; chet tashkilotlarga bajargan ish va xizmatlar uchun pul olinganda; banklardan ssudalar olinganda; kassadagi limitdan ortiqcha pullar o‘tqazilganda; asosiy xo‘jalik faoliyatidan boshqa daromadlar tushganda. Hisob-kitob schyotiga tushadigan pul mablag‘lari bank qoidalariga muvofiq namunaviy xujjatlar asosida rasmiylashtiriladi. Masalan, sotilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun tayyorlov tashkilotlari va boshqa korxonalardan tushadigan pullarni bank ularning o‘z qarzlari uchun pul o‘tqazishi to‘g‘risidagi xujjatlariga asosan o‘tqazadi. korxona kassadagi naqd pulini bankdagi hisob-kitob schyotiga naqd pul topshirish to‘g‘risida yozilgan ma’lumotnomaga asosan topshiradi. Bunda bank pul qabul qilinganligi to‘g‘risida kvitansiya beradi. Ayrim xollarda tovar muammolariga doir pul mol yuboruvchining xujjatlariga asosan ham undirilishi mumkin. Bunday xollarda xo‘jalik o‘ziga xizmat ko‘rsatuvchi bankka mahsus xujjat to‘lov talabnomasi yozib topshiradi. Bank shu xujjatga asosan hisoblangan pullarni to‘lovchi schyotidan mol yuboruvchining schyotiga o‘tqazadi. korxonaning hisob-kitob schyotidagi pul quyidagi to‘lovlar hisobiga kamayishi mumkin: boshqa tashkilot va korxonalardan olingan mol va moddiy boyliklar hamda ko‘rsatilgan xizmatlar uchun pul to‘laganda; mexnatga haq to‘lash va turli xo‘jalik extiyojlari uchun kassaga naqd pul olib kelinganda; davlat byudjeti va sug‘urta organlariga majburiyat yuzasidan pul o‘tqazib berilganda; bankdan olingan ssudalar va ularning foizi qaytarilganda; xo‘jalik faoliyatiga doir boshqa to‘lovlar to‘langanda. Naqd pul hisob-kitob schyotidan pul chekiga asosan beriladi. Xo‘jalikning farmoyishi bilan to‘lanadigan boshqa barcha naqd pulsiz to‘lovlar to‘lov topShirigiga asosan rasmiylashtiriladi. Bu xujjat uch nuShada to‘zilib bankka topShiriladi. To‘lov topshirigining 1- 2- nusxasini bank olib qoladi, 3 nusxasiga pul to‘langanligi to‘g‘risida belgi qo‘yib to‘lovchi korxonaga qaytarib beradi. Bank korxonaning hisob-kitob schyotidan mustaqil ravishda mol yuboruvchining to‘lov talabnomasiga asosan qarzdor tashkilotga o‘tqazadi. Bunday vaqtda to‘lovchi korxonadan hech qanday farmoyish xujjatlari talab qilinmaydi. korxona haq to‘lashini belgilangan tartibda asosli rad etgan vaqtdagina bank pul o‘tqazib bermaydi. Ba’zi xujjatlarga asosan bank korxonaning hisob-kitob schyotidan so‘zsiz (to‘lovchining rozi bo‘lishi yoki bo‘lmasligiga qaramasdan) pulni o‘tqazadi. Bunday xujjatlarga xalq sudining ijro varaqalari, davlat arbitraji organlarining buyruklari kiradi. Bunday xujjatlarga asosan kreditor tashkilot to‘lov talabnomasi yozib bankka topshiradi. Bank bu pulni so‘zsiz undirib beradi korxonaning hisob-kitob schyotidan sarflanadigan pulni bank tomonidan xujjatlarning kelib tushish ketma-ketligiga qarab to‘laydi. Korxonaning o‘z hisob-kitob schyotidan pul mablag‘lari harakati ustidan nazorat qilib turish uchun bankdan vaqti vaqti bilan ko‘chirma olib turadi. Bu ko‘chirma hisob-kitob schyoti bo‘yicha bankda yuritiladigan shaxsiy schyotning ikkinchi nusxasi hisoblanadi. Ko‘chirmada hisob-kitob schyotiga tushgan va undan to‘langan hamma pul mablag‘lari ko‘rsatiladi. Pul mablag‘lari xo‘jalikning buyrug‘idan tashqari hisob-kitobidan sarflangan xollarda ko‘chirmaga tegishli xujjatlar ilova qilinadi. Bunda Shuni e’tiborga olish kerakki, bank uchun korxonalarning hisob kitob schyotlari passiv schyot bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun uning kreditida ko‘payishi, debetida kamayishi aks ettiriladi. Banklar (korxona bilan kelishgan holda) ko‘chirmani berish muddatini belgilaydi, shu bilan birga ko‘chirmani tekshirish muddati, ya’ni bank yozuvlariga norozilik bildirish muddati ham belgilanadi. (2 kun) ko‘chirmalarni tekshirish paytida aniqlangan xatolar hisob-kitob schyotida bank tomonidan yozilgan summada aks ettiriladi.

Quyida pul mablag‘lari bilan bog‘liq jarayonlarning buxgalteriya hisobida aks ettirilishini ko‘rib o‘tamiz:

Haridor va buyurtmachilardan keladigan mablag‘

Dt 5110 Kt 4010 (1),

Mol etqazib beruvchilarga to‘langan mablag‘

Dt 6010 Kt t 5110 (2),

Naqd pulning hisob-kitob schyotiga kelib tushishi

Dt 5110 Kt 5010 (3),

Uzoq muddatli bank kreditining qaytarilishi

Dt 7810 Kt 5110 (4),

Bankdan naqd pul olinishi

Dt 5010 Kt 5110 (5) .

Hisob-kitob schyoti aktiv schyot bo‘lganligi sababli undagi qoldiq doimo debetida bo‘ladi. Bankning ko‘chirmasida keltirilgan summalar qarshisiga korrespondentlanuvchi schyotlarning nomerlari yozib chiqiladi, so‘ng kirimga olingan pul mablag‘lari summasiga 5110 schyot debetlanib, chikim summalariga esa 5110 schyot kreditlanadi.