Pulning paydo bo`lishi, zarurligi va funktsiyalari fanning

Qiymatning to`la yoki kengaygan shakli
Tovar ayriboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat
shaklidan to`la yoki kengaytirilgan shakliga o`tilgan. Bunday ayriboshlashda bir tovarga qarama-qarshi faqat bitta tovar emas, balki bir nechta tovarlar ishtirok etadi. Masalan, Sudanliklarda

10-15 bosh qo`y
10 Qop tuz 20-30 bosh echki
2 bosh buqaga ayirboshlangan.
Bunda o`z qiymatini boshqa tovarga ayirboshlanayotgan tuz
nisbiy qiymat shaklida, qolganlari, ya`ni qo`y, echki va buqa esa qiymatni o`zida ifoda etuvchi material bo`lib xizmat qiladi va ularning qiymati ekvivalent qiymat shaklida turadi.

Qiymatning umumiy (ekvivalent) shakli
Ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan ayirboshlanadigan
mahsulotlar soni ham ortib boradi va ayirboshlashda murakkab holat vujudga keladi. Biror bir tovar sohibi ushbu tovarni o`zining iste`moliga zarur bo`lgan boshqa bir tovarga ayirboshlanishi uchun avvalom bor o`zining tovariga ehtiyoji bo`lgan boshqa bir iste`molchini topmog’i kerak bo`ladi, ayirboshlash murakkablashib uning rivojlanishiga to`sqinlik qiladi. Asta-sekin tovarlar orasida hamma tovarlarga ayirboshlana oladigan va hamma tovarlar qiymatini o`zida ifoda eta oladigan maxsus tovar ajralib chiqadi. Tovarlar dunyosidan chiqqan maxsus tovar qolgan barcha mahsulotlar uchun umumiy ekvivalentga aylanadi.
Masalan:
1 qop bug’doy
10 kg choy
10 kg qaxva 10 bosh qo`y
0.5 tonna temir
2 untsiya (35.6 gramm) oltin
Bunda umumiy ekvavalent vazifasini 10 bosh qo`y bajargan.

Qiymatning pul shakli
Mahsulot ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonining
tobora rivojlanib borishi hududlar, mamlakatlar o`rtasida savdo- sotiqni, tovar ayirboshlashning zaruriyatini yuzaga keltiradi. Turli mamlakatlarda turli tovarlar umumiy ekvivalent hisoblangangaligi bu jaryonning taraqqiy etishiga to`sqinlik qiladi.
Natijada butun tovarlar dunyosidan shunday tovarlar ajralib chiqadiki, u barcha hudud va mamlakatlarda umumiy ekvavalent sifatida qo`llanila boshladi. Bu vazifani dastlab qimmatbaho metallar mis va kumush, keyinchalik oltin bajaradigan bo`ldi.

Oxir oqibatda oddiy tovar ko`rinishidagi umumiy ekvavalent o`rniga pul shaklidagi umumiy ekvivalent, ya`ni pul maydonga chiqdi.

Masalan:
1 qop bug’doy
10ta qo`y
10 kg choy 2 unktsiya (35.6
gramm) oltin
40 kg qaxva
0.5 tonna ko`mir
Bunda oltin oddiy tovar emas, balki pul ko`rinishini oladi.
Umuman pul o`z taraqqiyyotida 4 bosqich va 4 shaklga ega bo`lgan:
1. Tovar shaklida - “qo`yma” asrimizdan oldingi VII – asrgacha
2. Tanga pullar – “tanga” asrimizdan oldingi VII-XIX -
asrlar
3. qog’oz pullar – “banknot” XIX-XX asrlar
4. Elektron pullar – “kartochka” XX – asr o`rtalaridan
Shuni ta`kidlash lozimki uzoq yillar davomida qimmatli
metallar pul vazifasini bajargan va uning asosiy sabablari bo`lib:
1. Ularni qiymati yuqori, hajmi kichik.
2. Ular bo`linuvchan, ular bo`linganda sifatini yo`qotmaydi. 3. Ularning yaxshi saqlanishi (masalan, ko`mganda ham).
4. Ularni olib yurish qulay
5. Bir og’irlikdagi oltin bir-biridan deyarli farq qilmaydi (bir
turdagi mo`yna bir-biridan nimasi bilandir farq qilinadi) va boshqalar.
Ayrim manbalarga ko`ra (“Ekonomicheskaya teoriya” pod.red.V.I.Vilyapina, Dobryanina A.I. Moskva. 2001 y str.141- 166) dastlabki qog’oz pullar XII-asrda Xitoyda, 1571 yilda Fransiyada, 1690 yilda AQSH da, XVIII- asrda Ekaterini II- davrida Rossiyada paydo bo`lgan. Qog’oz pullar muomilasini tashkil etishda Djon Lo (Fransiya 1710-1720 yillar), Dubasov I.I (1897-1987 yillar Rossiya) kabi ayrim shaxslar faoliyatini qayd etish lozim. Djon Lo duelda qatnashgani uchun London turmasidan qochib Gollandiyada, keyin Italiyada yashab ancha

boylik ortirgan va 1710 yilda Fransiya davlat byudjeti daromadini oshirish bo`yicha hukumatga qog’oz pullar chiqarish bo`yicha taklif bilan chiqqan. O`sha paytda Fransiya Moliya Vaziri bo`lgan Djon Lo 1720 yilda pulni qadrsizlangani tufayli Fransiyani tark etadi. 1716-1720 yillardagi qog’oz pullar bo`yicha Djon Loni “Mashenniki proroka” deyilsada, u Yevropa xalqiga qog’oz pullarni ajoyib imkoniyatlaridan voqif etdi.