Pulning paydo bo`lishi, zarurligi va funktsiyalari fanning

2. Pul shakllari va turlarining evolyutsiyasi.

Pulning mohiyati va uning namoyon bo`lish shakllari
Pul evolyutsiyasi globallashuv jarayonida soha, ijtimoiy mehnat
taqsimoti, tovar ishlab chiqarishining paydo bo`lishi va rivojlanishi, milliy va jahon bozorlarining shakllanishi, kredit munosabatlari va bank tizimining rivojlanishi, davlatning mustahkamlanishi, uning iqtisodiy rolining kuchayishi, bank ishidagi ilmiy-texnika inqilobi natijasida ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlaridagi sifat o`zgarishlari bilan bog’liq. Pul o`zining evolyutsiyasi jarayonida metall (oltin, kumush, mis), qog’oz, kredit pullar shaklida ishlatilib kelgan. Qiymatni o`zida ifodalashiga ko`ra pullar ikki turga bo`linadi:
– haqiqiy pullar;
– haqiqiy pul izdoshlari - qiymat belgilari.
Haqiqiy pullar nominal qiymatini o`zida ifodalovchi, real
qiymatga ega bo`lgan metall pullar bo`lib, ular har xil shakllarda chiqarilgan va keyinchalik amaliyotda qulay bo`lgan aylana (shu shaklda metall yemirilishi kam bo`ladi) shaklda chiqarilgan. Tarixiy ma`lumotlarga ko`ra, birinchi tangalar bundan 26 asr oldin Lidiya va Xitoyda, XII asrlarda hozirgi Markaziy Osiyo davlatlarida, IX-X asrlarda Kiev Rusida zarb qilingan. XVIII asrning oxiri va X1X asrning boshlarida tangalar, asosan, oltindan zarb qilingan, keyinchalik, oltin va boshqa qimmatbaho metallarni qazib chiqarish qiyinlashuvi, ishlab chiqarishning rivojlanishi va to`lov, muomala vositasiga bo`lgan ehtiyojning oshishi natijasida muomalaga qiymat belgilarini kiritish zarur bo`lib qoldi. Oltin va kumush muomaladan yo`qola bordi.

Qog’oz pullar
Qog’oz pullar. Qog’oz pullarning paydo bo`lishi pulning
nominal qiymatini real puldan ajratish bo`yicha uzoq jarayonning natijasi edi. Bu pul muomalasi vositasi sifatida pul ishlashining vaqtinchalik xususiyati bilan bog’liq.
Pulning bu turi haqiqiy pullarning vakili bo`lib, pulning muomala funksiyasi rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan.
Qog’oz pullar yuzaga kelishining quyidagi bosqichlarini keltirish mumkin.
1-bosqich – tangalarning uzoq vaqt muomalada bo`lishi, qo`ldan-qo`lga o`tishi natijasida yemirilishi;
2-bosqich – tangadagi metall tarkibining buzilishi. Davlat tomonidan ongli ravishda davlat xazinasiga tushumni oshirish maqsadida tangalar metall (oltin, kumush) miqdorining kamaytirilishi;
Bu bosqichda tanga tarkibining buzilishiga oltin, kumush va boshqa qimmatbaho metallarni qazib chiqarish qiyinligi, ular zaxiralarining kamligi ham sabab bo`lgan.
3-bosqich – davlat tomonidan emission daromad olish maqsadida xazina biletlarining chiqarilishi.
Birinchi qog’oz pullar XII asrda Xitoyda chiqarilgan, deb ko`rsatiladi. Lekin tarixiy ma`lumotlarga qaraganda, 700 yillarda kumush tangalar chiqarilgunga qadar, Buxoro davlatida qog’oz materiallardan pul sifatida foydalanilgan ekan.
Qog’oz pullar Amerika va Yevropada XVII- XVIII asrlarda, Rossiyada 1769 yilda chiqarilgan.
Qog’oz pullar deb, hukumat tomonidan byudjet taqchilligini qoplash uchun chiqarilgan, metall pullarga almashtirilmaydigan, lekin davlat tomonidan ma`lum kurs o`rnatilgan pul belgilariga aytiladi.
To`la oltin va kumushdan bo`lmagan tangalar muomalada pul sifatida ishlatilsa-da, ularning nominal miqdori real miqdoridan farq qilgan. Shunday bo`lsa ham, bu tangalar ma`lum miqdordagi metallni ifodalagan. Qog’oz pullar bo`lsa, muomalaga chiqarilgan vaqtda va keyin ham uzoq yillar davomida ma`lum bir miqdordagi oltinni o`zida ifoda qilgan. Ammo biror davlatning pulida metallning zarrasi ham bo`lmagan, ya`ni ular qiymatni belgilab bergan, xolos.
Qog’oz pullarning emitenti davlat xazinasi yoki emission bank hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasida muomalaga pul belgilarini O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki chiqaradi. Qog’oz

pullarning tabiati ularning inflyatsiyaga moyilligini ko`rsatadi. Qog’oz pullarni muomalaga chiqarishda pul muomalasi qonuni talablarini e`tiborga olish kerak. Lekin amaliyotda har doim ham shu talablar e`tiborga olinavermaydi. Pul muomalaga tovar aylanmasi ehtiyojini qoplash uchungina chiqarilishi kerak. Haqiqatda pul yuqoridagidan tashqari, byudjet taqchilligini, davlatning boshqa xarajatlarini qoplash uchun ham chiqariladi, ya`ni emissiya miqdori tovar aylanmasi bilan cheklanmasdan davlatning moliyaviy resurslarga bo`lgan talablariga ham bog’liq bo`ladi. Bu, albatta, muomaladagi pul massasining o`zgarib turishiga, aksariyat hollarda uning muomalaga keragidan ortiqcha chiqib ketishiga olib keladi. Natijada pulning barqarorligiga putur yetadi, uning qadri tushadi, xalqning davlatga bo`lgan ishonchi pasayadi, to`lov balansining barqarorligi yo`qoladi, (passiv qoldiq hajmi ortadi) milliy valyuta kursi tushadi va h. k.