Pulning paydo bo`lishi, zarurligi va funktsiyalari fanning

Banknotlar - bu bankning, hozirda markaziy bankning
majburiyatini ifodalovchi naqd pul mablag’lari.

Talab bo`yicha bank hisobvaraqlaridagi mablag’lar (depozit pul) - bu banklar tomonidan naqdsiz shaklda chiqarilgan kredit pullari. Banknotalar singari, ular banklarning majburiyatlari.

Depozit pulni yaratishning ikkita asosiy usuli mavjud:
1) banklar tomonidan naqd pulsiz kreditlar berish, ya’ni qarz
oluvchining hisob raqamidagi kredit miqdori. Shu bilan birga, muomalada pul miqdori ko`payishini ko`rsatadi;
2) banklar tomonidan depozitlar uchun naqd pul mablag’lari qabul qilinishi. Muomaladagi pul miqdori o`zgarmaydi: omonatchi banknotalarni depozitga "almashtiradi" (muomaladagi banknotalar soni kamayadi, shu bilan birga depozit pullari ko`payadi).
Kredit va qog’oz pullarning farqlari:
1) birinchidan, ular nafaqat kredit belgilari, balki kredit
belgilari ham bo`lgan kredit xususiyatiga ega. Qog’oz pullarning kredit xarakteri shundaki, bank operatsiyalari kredit pullari asosida vujudga keladi, bu banklarning majburiyatlari bo`lib hisoblanadi;
2) ikkinchidan, ular emitent tomonidan qog’ozlardan farq qiladi. Qog’oz pullarni chiqaruvchisi G’aznachilik (Moliya vazirligi) bo`lgan, kredit pullari esa banklar tomonidan chiqarilgan;
3) uchinchidan, ular xavfsizlik jihatidan farq qiladi. Qog’oz pullar hech narsa bilan ta’minlanmaydi, kredit pullar esa emitent banklarning aktivlari bilan ta’minlanadi;
4) to`rtinchidan, qog’oz va kredit pullarning muomalasi bir xil emas. Agar qog’oz pullar o`z-o`zidan beqaror bo`lsa, unda kredit pullar barqaror bo`lishi yoki eskirishi mumkin.
Kredit pullari to`rtta kanal orqali beriladi:
1. fermer xo`jaligiga qarz berish;
2. davlatga qarz berish;
3. qimmatli qog’ozlarni sotib olish;
4. chet el valyutasini sotib olish.
Kredit pullariga naqd pullar (banknotalar) va naqd pulsiz
(naqdsiz pullar), shuningdek talab bo`yicha bank depozitlaridagi mablag’lar (depozit pullari) kiradi. Ba’zi manbalarda to`lov aylanmasidagi naqd pulni almashtiradigan veksellar, cheklar va bank kartalari pul degan noto`g’ri tushunchalar mavjud. Biroq, ushbu to`lov vositalari pulning umumiy muomalasi va yuqori likvidlik kabi xususiyatlariga ega emas, shuning uchun ular pulga tegishli emas.

Bank kartalari (kredit va debet) - elektron to`lov vositasi bo`lib hisoblanadi va elektron pul deb ataladigan turga kiradi.

Elektron pul - bu elektron shakldagi pul, uni tasarruf etish maxsus elektron moslama yordamida amalga oshiriladi, ammo bu qurilma hamma joyda mavjud emas, bu ularni universal muomala xususiyatlaridan mahrum qiladi. Ushbu holatlar bilan bog’liq holda, veksellar, cheklar, bank kartalari muomalaning kredit vositalari deb nomlanadi. Muomaladagi kredit vositalariga pulning barcha xususiyatlariga ega bo`lmagan qiymatning kredit belgilari sifatida ta’rif berish mumkin. Pul bo`lmasdan, kredit vositalari osonlikcha yo`qotish xavfi bo`lmagan pulga aylanishi mumkin. Shuning uchun ular pul surrogatlari yoki yarim pullar deb nomlanadi. Kvaziy pullarga shuningdek muddatli va jamg’arma depozitlari, chet el valyutasidagi depozitlar, depozit sertifikatlari va ba’zan qisqa muddatli davlat qimmatli qog’ozlari kiradi. Jadval 1.1da Pul va kvaziy pullar shakllari va turlari berilgan.

1.1-jadval - Pul va kvaziy pul shakllari, turlari hamda ularga

tavsif
Pul shakli va
kvaziy pul

	Qog’oz pullar (G’aznachilik biletlari). Kredit pullari: banknotalar (naqd pul). Hisobvarag’idagi talab qilib olinadigan mablag’lar
Kvazi pullar	Kvazi pul muomalasi, kredit vositalari: veksellar; cheklar; bank kartalari. CHet el valyutasida muddatli depozitlar, jamg’armalar. Depozit sertifikatlari. Qisqa muddatli davlat qimmatli qog’ozlari.

Pul va kvaziy pul turlari

Haqiqiy pul Metall pul.
Oltin va kumushdan yasalgan qutilar.
Oltin va kumush tangalar.
Qog’oz va kredit
pullar