Pulun mahiyyəti və funksiyaları
Pul tarixi iqtisadi kateqoriyadır. Onun yaranması tarixi təxminən 6-8 min ildir.
Tarixçilər ilk pulların Çində buraxılmasını söyləyirlər. Qədim dövrdə insanların öz
təlabatlarını ödəmək üçün müəyyən növ əmtəəyə ehtiyac duyulurdu. İnsanların öz
tələbatlarını ödədikdən sonra qalan əmtəənin digər növ əmtəəyə uyğun
mübadiləsinə ehtiyac yaranırdı. . Tədricən insanlar müəyyən növ məhsulların
hazırlanmasında ixtisaslaşırlar ki, bu da məhsul istehsalının çoxalmasına səbəb
olur,mübadiləyə olan meyl bütün əmtəə kütləsindən ümumi ekvivalentin
ayrılmasında marağı gücləndirir. İlk mübadilə təsadüfü xarakter daşımış və bir növ
məhsulun başqa növ məhsul dəyişdirilməsi olmuşdur. Dəyərin belə formasına
sadə və ya təsadüfü dəyər forması deyilir. Birinci ictimai əmək bölgüsünün
yaranaması ilə mübadilə müntəzəm şəkil alır və dəyərin ikinci mübadilə forması
tam və ya dolğun dəyər forması yaranır. İkinci böyük ictimai əmək bölgüsü-
sənətkarlığın əkinçilikdən ayrılıb müstəqil sahəyə çevrilməsi mübadilənin
inkişafında yeni pillə oldu və ümumi ekvivalentin təkmilləşməsinə gətirib çıxartdı.
Əvvəllər ümumi ekvivalent kimi duz, xəz dəri, mal-qara, çörək, fil sümüyü, zeytun
yağı, düyü, taxıl, gil, atlar, qoyunlar, yun, qətran, şərab, donuz, çay, tütün, pivə,
keçi, bıçaqlar və s. rol oynayırdı. İlk pul maldarlıqla məşğul olan tayfalarda
meydana gəlmişdir. Məhz buna görə də hesab edirlər ki, latın sözü olan
“pekuniya”-pul “pekus”-mal-qara sözündən yaranmışdır. Bu zaman pul kimi,
əvvəlcə mis, tunc, qurğuşun və s. daha sonralar isə gümüş xüsusən də qızıldan
istifadə edilməyə başlanıldı. Digər metallardan fərqli olaraq qızıl gümüş öz
təbiətinə görə yekcinsdir və karroziyaya uğrayıb xarab olmur.
Beləliklə, tarixən pul tərəflərin razılığı ilə deyil, əmtəə mübadiləsinin kortəbii
inkişafı prosesində meydana gəlmişdir. Əksər qərb iqtisadçılarının baxışlarında
pulun meydana gəlməsinə subyektiv-psixoloji yanaşmaya rast gəlinir.Onların
fikrincə guya pul insanlar arasında şüurlu surətdə razılaşdırılmış, kəşv edilən
məhsuldur. Məsələn: Məşhur amerikalı iqtisadçı Paul Samuelson pulu-sosial
şərtlilik kimi müəyyənləşdirir. Başqa bir amerikan iqtisadçısı C.K.Qelbreyt belə
hesab edir ki, nəcib metallara və digər əşyalara pul funksiyalarının şamil edilməsi
insanlar arasında razılaşmanın məhsuludur. Pulun bir-birilə sıx bağlı daxili və
mübadilə dəyəri nisbətən müstəqildirlər, sərbəstdirlər. Onların hər ikisinə bazar
şəraiti, bundan əlavə, pulun mübadilə dəyərinə dövlət təsir göstərir. Əmtəələr
əmtəəsi olan-pul-ümumi ekvivalent əmtəə kimi çıxış edir. Pul əmtəə dəyərinin
inkişaf etmiş formasıdır və yaxud elə bir əmtəədir ki, onda qalan bütün əmtəələrin
dəyəri ifadə olunur. Bütün digər əmtəələrə qarşı duran-pul ümumi istehlak
dəyərinəmalikdir, dəyərinə ümumi bilavasitə təcəssümüdür, ifadəsidir. İctimai
əmək vasitəsi olan-pul-ictimai zəruri iş vaxtını bilavasitə özündə ifadə edir. Pul-
əmtəə istehsalının hər mərhələsində inkişaf edən, yeni məzmunla zənginləşən,
istehsal şəraitinin dəyişməsi ilə əlaqədar mürəkkəbləşən tarixi kateqoriyadır. Pul-
əmtəə istehsalının ziddiyətini istehlak dəyəri ilə dəyər arasındakı ziddiyyətin həlli
kimi meydana çıxmışdır. Beləliklə, pul-ümumi funksiyasını yerinə yetirən natural
formaya malik olan spesifik əmtəədir. Deməli, pul-ümumi əmtəə ekvivalentidir,
cəmiyyətin zəruri ünsürü və tərkib hissəsidir. Pulun meydana gəlməsi ilə əmtəə
aləmi 2 (iki) qütbə-əmtəə-pul bir qütbə və bütün əmtəələr isə başqa bir qütbə
bölünmüşdür. Pul vasitəsilə mübadilədə iştirak edən əmtəələr istehlak dəyəri kimi
çıxış edir. Pul vasitəsilə həyata keçirilən mübadiləyə əmtəə tədavülü deyilir. Bu Ə-
P-Ə formulu ilə ifadə olunur.Pulun mahiyyəti aşağıdakı 3 (üç) xüsusiyyətin
vəhdətində meydana çıxır:
bilavasitə ümumi mübadilədə.
mübadilə dəyərinin kristallaşmasında.
ümumi iş vaxtının maddiləşməsində.
1)
Pulun əmələ gəlməsindən müasir dövrə qədər uzun təkamül yolu keçmişdir.
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi qədimdə ümumi mübadilə forması kimi duzdan,
xəz dəridən, fil sümüyündən və s.əşyalardan istifadə edilmişdir. Zaman
keçdikcə pulun təkamülü nəticəsində bunları sikkələr əvəz etməyə başlamışdır.
Pul öz inkişafında 2 (iki) növdə: həqiqi və dəyər nişanları (həqiqi pulların
əvəzedicisi) çıxış etmişdir. Sikkənin meydana gəlməsi pulun formalaşmasında
həlledici mərhələ oldu. Sikkə bir tərəfdən, əmtəə istehsalı və mübadilənin
inkişafı, digər tərəfdən, quldarlıq dövlətlərinin iqtisadi və siyasi qüdrətinin
güclənməsi, tacirlər sinfinin yaranması nəticəsində meydana çıxmışdır, sikkənin
üz tərəfi avers, əks tərəfi isə revers, kənarı isə qurt adlanır. Sikkənin
korlanmasının qarşısını almaq məqsədilə “qurt” kəsikli edilirdi. İlk sikkələr
demək olar ki, XXVI əsr (e.ə.VII əsr) bundan əvvəl qədim Çində və qədim Lidiya
dövlətində meydana gəlmişdir. Kiyev rusiyasında ilk sikkənin buraxılması IX-X
əsrlərə gedib çıxır. İlk dövrlərdə tədavüldə eyni zamanda qızıldan və gümüşdən
düzəldilmiş sikkələr olmuşdur. Ölkələr qızıl tədavülünə XX əsrin yarısında
keçmişdilər. Bu ölkələrdən aparıcısı Böyük Britaniya idi ki, öz müstəmləkə və
dominionları ilə birlikdə qızıl hasilatı üzrə dünyada birinci yeri tuturdu. Həqiqi
pullar üçün sabitlik xarakterikdir.
Qızıl tədavülü I dünya müharibəsinədək mövcud olmuşdur. Həqiqi pulların
əvəzediciləri aşağıdakılar daxildir.
o
Metal dəyər nişanələri, sürtülmüş qızıl sikkə, bilon sikkə, yəni ucuz metaldan
hazırlanmış xırda sikkələr
o
Kağız dəyər nişanələri, bir qayda olaraq kağızdan hazırlanmışdır. Burada kağız
və kredit pullar fərqləndirilir.
Kağız pullar.-həqiqi pulların nümayəndəsidir. Onlar tədavüldə olan qızıl sikkənin
əvəzedicisi kimi meydana gəlmişdir. İlk dəfə kağız pullar Çində XII əsrdə, Rusiyada
isə 1769-cu ildə meydana gəlmişdir. Qızıl sikkə ilə müqayisədə bu kimi əmtəə
istehsalçılarına müəyyən üstünlüklər (məsələn, saxlamaq asandır, xırda partiyalı
hesablaşmalarda əlverişlidir) yaratmışdır. Kağız pullar buraxılması hüququnu
dövlət öz üzərinə götürür. Buraxılmış pulun nominal dəyəri ilə onların buraxılş
dəyəri arasındakı fərq (kağıza çap edilməsinə çəkilən xərclər) xəzinənin emissiya
gəlirini təşkil edir. İlk mərhələdə kağız pullar qızıl pullarla yanaşı buraxılırdı və
onlar tədavülə yeritmək üçün qızl sikkələrə dəyişdirilidi. Pulun təkamülü
prosesində bir çox pul nəzəriyyələri fəaliyyət göstərmişdir. Lakin onlardan üçü
əsas nəzəriyyə kimi tanınmışdır ki, onlar da aşağıdakılardır.
1.
Nominalist
2.
Metalist pul nəzəriyyəsi
3.
Bank-pul nəzəriyyəsi
Bu nəzəriyyələr digər pul nəzəriyyələrinə nisbətən daha qədim tarixə malikdirlər.
Pulun funksiyaları özü də iki yerə ayrılır. Klassik və modern funksiyalar.
Pulun klassik funksiyaları.
Pulun dəyər ölçüsü olması funksiyası .
Pulun tədavül vasitəsi funksiyası
Pulun yığım funksiyası.
Pulun tədiyyə vasitəsi funksiyası.
Dünya pulu funksiyası.
Pulun modern funksiyaları.
İqtisadi fəaliyyətləri stimullaşdıran və ya zəiflədən pul
Gəlirlərin yenidən bölgü aləti olaraq pul
Nüfuz aləti olaraq pul
Dostları ilə paylaş: |