siyahıya əlavə edilməsi zəruri sayılmışdı.
Bolşeviklərin daşnaklar, sağ eserlər və başqa anti azərbaycanlı qüvvələrlə
əlbir işlədiyini belə bir faktdan da aydın görmək olar ki, İnqilabi Müdafiə
Komitəsinin “inqilaba sadiq qüvvələrə” müraciətindən dərhal, sonra, martın 31-də
“bitərəflər” - daşnak hərbi hissələri və Xəzər hərbi donanması matrosları Bakı
Soveti tərəfində vuruşacaqlarını bildirmiş və fəal surətdə hərbi əməliyyatlara
qoşulmuşdular. Həmin “inqilaba sadiq qüvvələrin” həmrəyliyi sovet qoşunlarına
elə həmin gün müsavatçıların qeyri-mütəşəkkil silahlı qüvvələrinə qarşı bütün
cəbhə boyu qəti hucuma keçməyə imkan vermişdi. Döyüşlərdə zirehli maşınlardan,
top və aviasiyadan istifadə edilməsi azərbaycanlı əhali arasında çaşqınlıq yaratmış,
qorxu və təlaşa səbəb olmuşdu. Axı, kim güman edə bilərdi ki, kiçik bir münaqişə
şəhər hüdudları daxilində dinc əhalinin gözü qarşısında əsl müasir müharibəyə
çevriləcəkdir. Bakı Soveti qoşunlarının sərəncamında olan topların lülələri şəhərin
müsəlman məhəllələrinə tərəf tuşlandı, hərbi gəmilərin topları isə şəhərin yuxarı
məhəllələrini atəşə tutmağa başladılar. Onlar hətta tarixi binaları, məscidləri belə
dağıtmaqdan çəkinmirdilər. Müsavatçıların səngər etdikləri İçərişəhər ətrafında,
Şamaxı yolunda və şəhərin digər hissələrində şiddətli küçə vuruşmaları başlandı.
Dinc, əhali arasında ölənlər və yaralananlar çox idi.
Düşmənin üstün quvvələri qarşısında müqavimət göstərməyin yalnız
günahsız qurbanların sayını artıra biləcəyini görən müsavatçılar martın 31-də atəşi
dayandıraraq sülh danışıqlarına başlamağı təklif etdilər. İnqilabi Müdafiə
Komitəsinin ultimatumu (Bakı Soveti Hakimiyyətinin qeyd-şərtsiz tanınması və
onun sərəncamlarına tam tabelik; müsəlman hərbi birləşmələrin, bunun ardınca nsə
erməni qüvvələrinin şəhərdən çıxarılması; Bakıdan Tiflisə və Petrovska dəmir
yolunun açılması) müsavat rəhbərliyi tərəfindən qəbul edildi. Bununla da güman
etmək olardı ki, bolşeviklərlə ilk hərbi toqquşmada hədsiz olmasa da, xeyli qurban
vermiş azərbaycanlılar) yenidən dinc yaşayış dövrünə qayıda biləcəklər. Lakin
hadisələrin əsl faciəli davamı ultimatumun qəbulundan sonra, daşnak-bolşevik
ittifaqının şəhərin müsəlman hissələrində qarətlər, yanğınlar, qətllər törətməsi ilə
baş verdi.
Müsavat hərbi blrləşmələrinin şəhərdən çıxarılmasına nail olmuş daşnak
hissələri elə martın 31-də şəhərdə fitnə-fəsad, nizamsızlıq törətməyə, milli
qırğını qızışdırmağa əl atdılar. Onlar şəhərdə dinc əhalini talan edir və
öldürürdülər. Beləliklə, İnqilabi Müdafiə Komitəsinin irəli sürdüyü şərtlərin
müsavatçılar tərəfindən imzalanması və yerinə yetirilməsi silahlı toqquşmalara
son qoya bilmədi. Bakı bolşeviklərinin xəyanətkar, ermənipərəst mövqe
tutmaları daşnakların əl qolunu açmış, dinc azərbaycanlı əhaliyə vəhşi usullarla
divan tutmaq üçün onlara hədsiz imkanlar vermişdi. Daşnak dəstələrindən olan
talançılar və soyğunçular özləri yandırır, dinc əhalini qarət edib qırırdılar.
Onlar uşaqları, körpələri süngülərə taxıb göyə qaldırır, qadınları saçlarından
bağlayıb küçə boyu çılpaq qaçmaqa məcbur edir, qocalara rəhm etmirdilər. Bu
insanabənzərlər, hətta adamları öldürməklə kifayətlənmir, onların qulaqlarını,
burunlarını kəsir, qarınlarını yırtır və sair vəhşiliklər törədirdilər. Bunlar barədə o
dövr hadisələrinin salamat qalmış bir çox şahidlərinin söylədiklərini sakitcə
dinləmək sadəcə mümkün deyildir. Bu vəhşilikləri öz gözləri ilə görmüş bir çox
xristian əhali nümayəndələri da həmin qeyri-insani hərəkətlər barədə əsl həqiqəti
tam çılpaqlığı ilə qələmə almışlar.
Ermənilərin Bakıda törətdikləri özbaşınalıqlar dövründə bir çox
görkəmli memarlıq nümunələri dağıdılmış, yandırılmış, yararsız hala salınmışdı.
Bunların sırasında Xalq evini, Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin binasını,
müsəlman siyasi partiyaları iqamətgahlarını, qəzet - redaksiyalarını (rusca çıxan
“Kaspi”, azərbaycanca çıxan “Açıq söz” qəzetləri) göstərmək olar. Bakının ən
böyük məscidlərindən biri top mərmiləri ilə dəlik-deşik edilmişdi. Bu vəhşiliklərin
nəticəsi olaraq çoxlu azərbaycanlı Bakını və onun neft mədənlərini tərk etməli
olmuşdular. Ən görkəmli müsəlman siyasi xadimlərn həbs edilmiş və
güllələnmişdi. Yerli azərbaycanlı əhalinin rəhmsizliklə məhv edilməsi və öz
doğma şəhərindən didərgin salınması, heç şübhəsiz, uzaq məqsədlər güdən, erməni
millətçilərinin, siyasi niyyətlərinə xidmət edirdi. Onlar bu yolla Bakını yerli
əhalidən təmizləmək, onun sərvətlərinə sahib çıxmaq, hadisələrin özləri üçün
sonrakı uğurlu cərəyanı təqdirində isə bu qədim Azərbaycan şəhərini Ermənistan
torpağı elan etmək istəyirdilər. Erməni Milli Şurası Bakı bölməsinin göstərişi ilə
azərbaycanlılara qarşı vəhşiliklərdə nizami erməni ordusu əsgərlərinin də Bakı
ermənilərinə yaxından yardım göstərməsi, erməni qoşunlarına başçılıq edən
Amazasp, Stepan Lalayan və başqaları kimi bədnam ad çıxarmış daşnakların
şəraitin tələblərindən, bolşeviklərin rəğbətindən istifadə edərək Qızıl Ordunun
komandirlərinə çevrilməsi, erməni polkları da daxil olmaqla, bütün milli qoşun
dəstələrinin Qızıl Ordu sıralarına cəlb edilməsi nə qədər sərsəm görünsə də, belə
bir planın həqiqətən mövcud olduğuna dəlalət edir.
“Müsəlman hətta bolşevik olsaydı belə, ona aman vermirdilər. Daşnaklar
deyirdilər: “Biz heç bir bolşevik tanımırıq, təkcə elə müsəlman olmağın
kifayətdir”. Onlar kefi istədikləri adamı öldürür, evləri dağıdır, xaraba
qoyurdular... Bolşevizm bayrağı altında daşnaklar müsəlmanlara qarşı hər cür
vəhşiliyə yol verirdilər. Nəinki kişilərə, hətta hamilə qadınlara da rəhm
etmirdilər”. Bu sözlərin müəllifi İnqilabi Müdafiə Komitəsi üzvləri sırasında adı
çəkilən Nəriman Nərimanov olmuşdur. Onun münaqişanin ikinci dövrü haqqında
bu qeydləri sadəcə daşnaklara qəzəbini ifadə etmirdi, həm də müsəlmanlar
əleyhinə bolşevik-daşnak ittifaqına mənfi münasibətini bildirirdi.
Deyildiyi kimi, martın 31 - də müsavatçılar Bakı Sovetinin ultimatumunu
qəbul etdikdən sonra sanki şəhər orta əsr qaydaları ilə iki günlüyə qaliblərin
ixtiyarına verilmiş və bundan istifadə edən silahlı daşnaklar saysız-hesabsız
cinayətlər törətmişdilər. Yalnız ayrı-ayrı yerlərdə azərbaycanlı əhalinin
fədakarlıqla müdafiə olunması onların tamamilə məhv edilməsinin qarşısını
almışdı. Beləliklə, azərbaycanlı əhali 15 min nəfər itki versə də, öz şərəfinin,
ləyaqətinin axıra qədər tapdalanmasına yol verməmişdi (itkilərin sayı barədə
rəqəmlər müxtəlifdir).
Bolşevik-daşnak alyansına dair başqa bir nümunə, İnqilabi Müdafiə
Komitəsinin, indiyə qədər tarix kitablarında oxuduğumuz kimi, “fəal səyləri
sayəsində” guya aprel ayının 2-də Bakı şəhərində qayda-qanun bərpa olunmuş və
talanların qarşısı alınmışdı. Əgər erməni milli şurası və daşnak polkları
buraxılmamışdısa, deməli, qayğıkeş hamilərin köməyi sayəsində fitnə-fəsad