məmurları, səkinin kölgə yerində dayanmağa görə haqq alırdılar; odu ki, yazıq
camaata, günün altında qovrulmaqdan savayı bir şey qalmırdı!
Amma
onu ən çox, getdikcə ətrafına cod hakimiyyət dalğası yayan, nəhəng dəmir
tabuta bənzər prezident limuzininin, heç kəsin tükünü belə tərpətməməyi heyrətə
gətirdi. Onun donuq gözlərini, həyəcan və təəcübdən səyriyən dodaqlarını da heç
kəs tanımadı; onun əlinə – ona əhəmiyyət verməyən camaata tərəf yellətdiyi
məşhur əlinə də diqqət yetirən olmadı; maşın irəlilədikcə, qəzet və boyunbağı
satanların haray-həşiri, dondurma arabalarının cırıltısı, lotereyaları bayraq kimi
yellədən lotereyasatanların ətürpədən çığırtıları – küçə dünyasının bütün uğultuları
arxada qaldı; «Anam Bendisyon Alvarado, gör bir, mənim şəhərim nə günə qalıb?»
- deyən qocanın qəlbində nələr baş verdiyinin, bu küçə dünyasına
heç bir dəxli yox
idi. Buralar elə dəyişmişdi ki, heç haranı tanımaq mümkün deyildi: bir vaxtlar
paltarları eyvanların məhəccərində qurudan, şam yeməyinə bir-iki balıq əldə
eləmək üçün, qürub çağı xırda dükanlara girərək, alverçilərlə söyüşən ərsiz
qadınlar döngəsi hardaydı? Öz dükanlarının qapısı ağzında çöməlib bayıra çıxan
hindlilər hanı? Darıxdırıcı mahnılarla ölümü ovsunlayan arvadlar hanı?
Valideynlərinə qulaq asmadıqlarına görə əqrəbə çevrilən qorxunc qız şəkli hanı?
Hanı, üfunətli bataqlığa çevrilən quldur yuvaları?.. Maşın, küçəni buruldu və onun
gözünün qabağına, boynubükük qutanalar gəldi, birdən-birə ürəyi sıxıldı: liman!
Bəs liman hanı? Hanı o qaçaqmalçı qayıqları? Bir vaxt desantçıların atıb getdiyi
zirehli gəmi hanı? Bəs o zibil iyi hara yoxa çıxıb? Yoox, bu dünyaya nə isə olub,
əgər limuzindən düşüb
vaqona mindikdən sonra da, onun pəncərədə görünən zərif
əlinə məhəl qoyan yoxdusa, bu hakimi-mütləq qocanın əlini heç kim tanımırsa, bu
dünyada nə isə baş verib. İndi bu əl – aran yerlərinə yeni dəmir yolu xəttini açan
ilk qatarın yarımçıq pəncərəsindən kiməsə hədər yerə yellədilən mənasız bir əl idi.
Qatar, bir vaxtlar malyariya bataqlığı olan ətirli çöllərdən keçib, qara-qışqırıqçı
bataqlıq quşlarının dolaşdığı düyü zəmilərinin yanından ötərək, prezident möhürü
vurulmuş inək sürülərini hürküdərək, ağlasığmaz mavi çalarlı düzənliklərlə sarı
şütüyürdü; o isə vaqonun, səyahətdən çox matəm mərasimlərinə daha çox yarayan,
qara, məxmər üzlü kupesində oturaraq, özü-özünə: «Lənət şeytana,
bəs mənim
köhnə, dördayaqlı qatarım hanı? Hey çığırışan meymunlar hanı? Hanı cənnət
quşlarının nəğməsi? Hanı yenilməz əjdahalı ölkəm, hanı vətənim? Bütün bunlar
hara yox oldu, anam mənimcan?»
Keçmiş vaxtları, bircə stansiyalar və ingilis şlyapaları taxmış, qaradinməz hindu
qadınları oturan yarımstansiyalar yada salırdı: bu qadınlar, müxtəlif heyvanlar
şəklində bişirilmiş şəkərli meyvələr, kartof və qızardılmış toyuq satırdılar; gül-
çiçəkdən yığılmış «Vətənin böyük atasına əbədi eşq olsun!» - şüarı görünən
arakəsmələr boyu qızğın alver gedirdi; o, yenə əvvəlki möhtəşəmliyində, əvvəlki
qüdrətində idi və yenə heç kəs onun harda olduğunu bilə bilmirdi; onun adı yenə
əvvəlki qaydada hamını diksindirirdi; axı, ölkədə baş verən hər şey yenə onun
adıyla bağlıydı; o özü
də son vaxtlar qorxu içindəydi, çox vaxt özünü, təqib olunan
qaçqın kimi hiss edirdi, səbr kasası daşanda isə: «Belə yaşamaq ölümdən də
betərdi!» - deyə Xose İqnasio Saens de la Barranın üstünə çımxırır, cavabında isə:
«Elə deyil, general, bu, qanun çərçivəsində gedən Tərəqqidir!» - kəlamını eşidirdi,
bu cümlənin ardınca, məlahətli təbəssümlə müşayət olunan, min cür ən ağlasığmaz,
143
sirli və inandırıcı sözlər gəlirdi. Və o, onsuz, özünü tamamilə tənha hiss etdiyi bu
lənətəgəlmiş Saens de la Barrayla bir dəfə təslim olub razılaşdığı kimi, bu yırtıcıyla
- yuxusuz gecələrdə ürəyində söydüyü, səhərlər isə yenə hakim-mütləq və gərəkli
olan bu qəddar adamla razılaşmalı olurdu; bu adamın, az qala ayaqyoluna gedəndə
belə, ondan ayrılmadığı insan gözlü, insan adlı, gözəl
köpəyi Lord Köxellə birgə,
günün günorta çağı üzündəki mülayim təbəssümlə peyda olmağıyla, bizim
generalın gecəki qəzəbinin sovuşmağı bir olurdu; general, həmin dəqiqə bütün
acığını, kin-kidurətini unudur, onun təklif elədiyi hər bir şeyi ürəkdən bəyənir və
deyilənlərə elə dinməzcə, elə tələskənliklə əməl eləyirdi ki, sonradan buna görə,
ürəyinin dərinliyində özü özəlindən əsəbiləşirdi. Di gəl ki, bu əsəbiliyin özü də çox
çəkmirdi, Saens de la Barra onun daxilində yaranmaq istəyən hər hansı cüzi bir
dəyişikliyi tutan kimi, general o dəqiqə Saensi sakitləşdirməyə başlayır, hər şeyi,
öz əvvəlki yerinə qoyurdu: «Narahat olmayın, Naço, öz vəzifə borcunuzu yerinə
yetirin!» - deyirdi.
Və Xose İqnasio Saens de la Barra yenidən öz yenilməzliyi və dəolunmazlığıyla öz
zindanına - prezident sarayından cəmi beş yüz metr aralıda quraşdırılmış cəza
kombinatına, bir vaxtlar holland dəlixanası olmuş, kolonial memarlıq binasına
qayıdırdı. «Sizin
saray kimi, möhtəşəm bir saraya, mənim generalım.» Bu, badam
pöhrələrinin arasında itib-batan, qabağı, çöl bənövşələriylə dolu yaşıl çəmənlik
olan bir bina idi; birinci mərtəbəsində, axtarış xidməti və vətəndaşlıq aktları
qeydiyyatı bürosu yerləşirdi, qalan mərtəbələrdə isə vəhşi işgəncə maşınları
quraşdırılmışdı; bu maşınlar elə incə və ətürpədən fantaziyayla hazırlanmışdı ki, o,
bunlara baxmaq belə, istəmədi və Saens de la Barraya: «Naço, vətən qarşısındakı
borcunuzu daha yüksək səviyyədə yerinə yetirməyinizdə olun və unutmayın: mən
heç nə bilmirəm, heç bir şey görməmişəm, idarənizdə də heç vaxt olmamışam!» -
dedi. Xose İqnasio
Saens de la Barra, onun qarşısında dərin ehtiramla təzim edib,
kişi kimi söz verdi ki, prezidentin dediklərini qəbul edir, valideynlərinin dilini
açmaqdan ötrü, beş yaşlı uşaqların cinsi orqanlarına elektrik cərəyanı buraxmaq
kimi cəza növünə son qoymaq əmrini dinməzcə yerinə yetirdiyi kimi, bu sözünün
də üstündə dayanacaq; əmrin yerinə yetirilməsinə xüsusi nəzarət lazım idi; əla
həzrət qorxurdu ki, lotereya əhvalatı vaxtı onu heydən salan zalım yuxusuzluq,
bütün bu iyrəncliklərdən sonra yenə üstünə hücum çəksin. Əmr yerinə yetirildisə
də, o yenə, hardasa, yaxında işləyən dəhşətlər emalatxanasını unuda bilmədi; bir də
axı necə unudaydı ki, səssiz, aylı gecələr, yaxından ötüb keçən qatarların
taqqıltısına, şimşək gurultusuna ayılırdı; bu qatar
və şimşək səsləri isə əslində,
Bruknerin vallarına yazılmışdı, bu səsləri o, gecə yarısı işgəncə verilənlərin
iniltilərini batırmaqdan ötrü işə salırdı; bu cəhənnəm qasırğası sübh çağının sel
kimi tüğyan edir, özündən sonra, bir vaxtlar holland lunatiklərinin yaşadığı bu
vahiməli dəlixananın binasına – cəza evinə düşən cavan gəlinlərin fatalarından
badam ağaclarının budaqlarına ilişib qalan cır-cındırı vahiməli-vahiməli
ağardırdı… Bəli, zat-aliləri, həyatlarını işgəncələr içində itirən insan iniltilərinin və
lənətlərinin yuxusuzluğunun içinə dolmağından qorxur, öz işini yorulmadan görən
bir adam haqda - Xose İqnasio Saens de la Barra haqqında israrla düşünürdü.
Saens de la Barranın bircə nöqsanı vardı: o, zahiri parıltını sevirdi, sinəsi qəribə,
monoqramlı ipək köynəklər, gözəl tikilişli, bahalı ayaqqabılar,
xüsusi qutulara
144