axı bizə nə lazım
olduğunu da, dəqiqdən dəqiq o bilirdi və bildiyi üçün də, məhz
elə buna görə, indiyəcən çərxi-fələyin gərdişlərinə davam gətirə bilmişdi; onun
ölçü meyarı biz idik, bəli, bizə nəyin gərək olub-olmadığı məhz o bilirdi; nəyin
sərfəli, nəyin sərəfsiz olduğunu bizim hamımızdan yaxşı bilirdi; ölkənin uzaq şərq
sərhədinə – üzərində vətənin ərazi bütövlüyü uğrunda həlak olmuş sonuncu əsgərin
adı, doğum və ölüm tarixi həkk edilmiş tarixi daşın olduğu yerə səfərdən sonra
onun bu biliyi bir az da möhkəmlənmişdi… - «Ana, mən axır ki, gedib oralara çıxa
bildim!» O, həmin yerə çatanda, dincini almaq üçün həmin o tarixi daşın üstündə
oturdu və sərhədin o biri tayında, qonşu məmləkətin ərazisində yerləşən, başı
üzərindən soyuq yağış əskik olmayan, hisli-paslı dumana bürünmüş ürəksıxan
şəhəri seyr eləməyə başladı; o, soyuq şəhərə baxır və küçələrdə şütüyən
tramvayları, tramvayların salonlarında zövqlə geyinmiş adamları, kiminsə
təmtəraqlı dəfn mərasimini görürdü: katafalkın arxasınca, başı lələkli perşeronlar*
qoşulmuş karet
düzümü hərəkət edirdi, o baxır və kilsənin sütunlu eyvanında
qəzetlərə bürünərək yatmış uşaqları görür və təəccüblənirdi: «Lənət şeytana, burda
nə qəribə adamlar yaşayır?! Olmaya bunların hamısı şairdi?..» Lakin kimsə
böyürdən: «Heç də yox, mənim generalım, bunlar şair-zad deyil, kübarlardır, bu
ölkəni onlar idarə edir». – dedi. Həmin səfərdən o, əla əhval-ruhiyyədə qayıtmışdı,
çünki özü üçün kəşf eləmişdi ki, dünyada heç bir yer, ona hədsiz həzz verən
xarlamış quayyavo** meyvəsinin ətriylə, doğma şəhər-kəndlərin hay-küylü
basabası ilə müqayisə edilə bilməz, bu dünyada heç nə, günəşin qürub çağında
qəlblərə çökən sirli qüssə və xiffət duyğusunu əvəz edə bilməz və o,
bir də bu
yoxsul ölkənin hüdudlarından kənara qədəm basmayacaq, ona görə ki…
düşmənlərinin dediyi kimi kreslosunu itirməkdən qorxur, - «Ona görə ki, ana,
insan - öz meşəsində bitən ağacdı, ona görə ki, insan elə bir heyvandı ki, öz
yuvasını yalnız bir halda – özünə yem tapmaq üçün tərk edir».
O, bu sözləri əslində, öz-özünə ölümqabağı - tövbə səmimiyyətiylə deyirdi,
siyestanın mürgülü saatlarında isə bu barədə sadəcə düşünür, uzaq-uzaq illərin
arxasında qalmış əski avqust gecəsini – hakimiyyətpərəstliyin də bir həddi
olduğunu, öz ölkəsini idarə etməkdən o yana olan hansısa ayrı bir iddiası
olmadığını etiraf eləməyə məcbur olduğu gecəni xatırlayırdı; bu, həmin o axşam -
kabinetinin bürkülü alaqaranlığında qəbul etdiyi gənc əcnəbi ilə – coşqun azadlıq
mübariziylə söhbəti zamanı ona məlum olmuşdu; bu, şöhrətpərəst niyyətlərlə
yaşasa da, əbədi tənhalığa məhkum edilmiş utancaq bir oğlan idi…
onun bu
məhkumluğunu dərhal sezmək olurdu, çünki elə insanlar var ki, artıq doğulduğu
günündən yalqızlıq damğasını daşıyır; gənc fədai qapının ağzında tərpənməz
dayanmışdı, irəli keçməyə ürək eləmirdi, çünki gözləri hələ, günün bu qızmar
çağında qlisiniyaların*** məxsusi, kəskin ətir saçdığı alaqaranlığa alışmamışdı, bir
neçə dəqiqədən sonra o, nəhayət ki, kresloda əyləşmiş qocanı gördü – qocanın sol
yumruğu masanın üstündəydi, prezident, bu sadə və solğun görkəmiylə, rəsmi
təsvirlərindən
yer-göy qədər fərqlənirdi; kabinetdə keşikçilər yox idi, qoca, silahsız
idi, köynəyi tərdən islanmışdı, başının ağrısını ovutmaqdan ötrü gicgahlarına şalfet
yarpağı yapışdırılmış adi bir bəndə idi… «Gəncliyimin qibləgahı, ən işıqlı
ideallarımın canlı mücəssəməsi olan bir adamın, içinəcən pas atmış bu qoca
olduğunu dərk etməkdə çətinlik çəkirdim!» Nəhayət, gənc mübariz masaya
69
yaxınlaşdı, işgüzar adamın cingiltili və aydın səsiylə özünü təqdim etdi, qoca da öz
növbəsində süst yepiskop əlini uzadıb onunla xoşyana görüşdü və həyəcanlı nitqlə,
onun gözləri qarşısında bəşəriyyətin xöşbəxtliyinin sehrli mənzərələrini yaradaraq,
bu amansız müharibədə, Alyaskadan tutmuş Pataqoniyaya qədər, bütün
mühafizəkar rejimləri birdəfəlik devirmək üçün ondan siyasi kömək və silah
istəyən gənc əcnəbini, getdikcə artan bir heyrətlə dinlədi: «Lənət şeytana, axı, sən
nə üçün başını bu cəncəlli işə soxursan? Axı, nəyin naminə özünü qurban vermək
istəyirsən?!» Bu suala gənc əcnəbi duruxmadan qətiyyətlə belə cavab verdi:
«Vətənimin şərəfi naminə, zati-aliləri! Vətən naminə!
Onun uğrunda ölmək -
böyük səadətdi!» Onda o, gəncə, rəhm edərək, öz kədərli təbəssümüylə belə
söylədi: «Sarsaqlama, bala, yer üzündə bir vətən var – həyat!» Və sol yumruğunu
açıb ovcundakı şüşə kürəciyi ona göstərdi: «Bax, bunu görürsən? O ya var, ya
yoxdu və bunun sahibi yalnız o şəxs ola bilər ki, bu əşya onda olsun, oğlan! Həyat
və vətən məsələsi də belə bir şeydi!»
O bunu, qonağı kabinetdən çıxara-çıxara, əliylə onun kürəyinə astaca vura-vura
söylədi və onu beləcə, heç bir şey - çürük qoz belə vəd eləmədən, kabinetindən
yola saldı və gənc əcnəbinin arxasınca qapını örtən yavərinə:«Bu
uşağa dəyməyin,
aydındır? Onu heç izləməyin də… boş yerə vaxt itirmiş olarsınız. O, təhlükəli
deyil, əlindən də heç nə gəlmir, boş-boşuna xoruzlanır, beçə kimi, lələklərinin dibi
gicişir». Bir çox illərdən sonra, qasırğanın ötüşməsi münasibəti ilə siyasi
dustaqlara amnistiya, sürgün olunanlara (beyni olanlardan savayı) - vətənə
qayıtmaq icazəsi verilən zaman da o, bunabənzər fikir söyləmişdi: «Bu adamlara,
heç vaxt vətənə qayıtmağa
icazə vermərəm, cins xoruz tüklənəndə lələklərinin dibi
gicişdiyi kimi bunlarda belə gicişirlər. Özləri də heç nəyə yaramırlar, nəyə
yarasalar da, inandırıram sizi ki, siyasətçilərdən, keşişlərdən də iyrəncdilər.
Qalanları isə qoy qayıtsın… hamı - dərisinin rəngindən asılı olmayaraq, ölkə
quruculuğu, onları bir cərgədə birləşdirə bilər!» Hakimiyyət, əvvəlki kimi, tamam-
kamal onun əlində idi - hərbi qüvvələr onu sözsüz dəstəkləyirdilər, ələlxüsus, o,
ərzaq və dərman partiyalarını, həmçinin, sosial təminat fondundan daxil olan
vəsaitləri – bir sözlə, təbii fəlakətdən zərərçəkənlərə yardım məqsədilə xaricdən
göndərilən nə varsa, hamısını ali komandanlığın arasında bölüşdürdükdən sonra
onun
hər bir əmrinə müntəzir idi; nazirləri, onun bir sözünü iki eləmirdi, çünki
ailələri ilə birlikdə, istirahət günlərini Qızıl Xaç cəmiyyətinin hərbi-səhra
qospitallarının çimərliklərində keçirirdilər; deyək ki, xarici ticarət nazirliyi,
xaricdən müftə alınmış qan plazması və tonlarla quru südü səhiyyə nazirliyinə
satır, bu nazirlik də aldığını, yoxsullar üçün xəstəxanalarda xırıd eləyirdi; baş
qərargahın zabitləri isə öz ehtiyaclarını, səfir Uorrenin, bizim ərazi sularımızda
qeyri-məhdud balıqçılıq
etmək hüququ əvəzinə, öz ixtiyarımıza verdiyi əlahiddə
istiqraz vəsaitlərinin hesabına həyata keçirilən bərpa işləri üzrə proqram
çərçivəsindəki ictimai tikintinin podratları hesabına təmin edirdilər. «Əşi,
cəhənnəmə ki, qoy köpənəcən basıb yesinlər!» - deyə o, həmin gün yola saldığı və
o gündən sonra heç kimin görmədiyi gənc xəyalpərvərlə söhbətini, ona, ovcundakı
rəngli şüşə kürəciyi - kanikanı göstərməyini, ona, «bu kimdə varsa, o, onda var…»
- deməsini xatırlayırdı. O, ölkədə gedən bərpa işlərindən ruhlanmışdı, bu məsələ ilə
şəxsən özü məşğul olur, ən kiçik detalların belə mahiyyətinə varır, hakimiyyətinin
70