Qafar Çaxmaqlı İŞĞal və “MƏskunlaşdirma” FİTNƏkarliğI İşgal olunmuş Azərbaycan ərazilərinə

“Artsax”nə  deməkdir?  O  ermənicə  bir 

kəlmədirmi?

Tarixi  Azərbaycan  torpaqlannın  mərkəzində  yerləşən  Dağlıq 

Qarabağı  ermənilər  1988-ci  ildən  sonra  “Artsax”olaraq  adlandırmağa 

başlamışlar.  “Artsax”  sözünün  özü  bu  bölgənin  ermənilərə  məx- 

susluğunu  qətiyyən  bildirməyən,  əksinə  bu  kəlmənin  etimologiyası  ilə 

türklərin  daha  qədim  zamanlardan 

burada  məskunlaşdığım  ay- 

dınlaşdıran  bir  tarixi  faktdır.  “Artsax”  Azərbaycanın  vaxtilə  Albaniya 

adlanan  dövlətinin  bir  hissəsi  idi  və  mərhum  ermənişünas  alim, 

professor Mirəli  Seyidov  hələ  70-80-ci  illərdə  yazdığı  əsərlərdə,  ”Art- 

sax” toponiminin türklərə məxsusluğunu  sübut etmişdi.

Erməni  alimləri  də  bunu  qəbul  edirdi. 

Seyidov  “Qarabağ  Arsaq 

toponiminin  etimologiyası  haqqında  qeydlər”  məqaləsində  göstərmişdi 

ki,  arsaq  (arşak)  türkcə  “sak  kişisi”,  başqa  anlamda  igid,  qəhrəman 

deməkdir.  Arsak  (Ərsək)  sözündən  saysız-  hesabsız  yer-yurd  adları 

yaranmışdır.  (Ərtoğrul,  Ərdəhan,  Əraz,  Ərak,  Ərəş).  Artsax  sözünün 

birinci  hissəsinin  “ar”  (ər)  türk  tərkibi  heç  bir  tədqiqatçıda  şübhə 

doğurmadığından  onun  məxsusluğundan  da  qeyri-müəyyən  formada 

danışmaq  ən  azı  elmilikdən  uzaq  bir  işdir  və  dediyimiz  kimi  Dağlıq 

Qarabağın  Artsax  adlandırılmasının  özü  bu  bölgənin  ermənilərə 

məxsusluğunu  bildirməz. 

Prof.  M.Seyidov  yazırdı  ki, 

Bu  ad 

Qarabağ  və  onunla  eyni  vaxtda,  ola  bilsin  qabaqlar  da  işlənən  Arsaq  (

10

Artsax)  adıdır.  Necə  olmuş  ki,  Qarabağın  iki  adı  yaranmışdır?  Bizcə, 

Arsaq  daha  əskidir.  Həmin  qəbilə  Azərbaycan  xalqının  soykökündə 

duran  başqa  qəbilələrlə  qaynayıb  -   qanşdıqca  qəbiləbirləşməsi 

müstəqilliyini  itirmiş və yer,  ərazi  adı  kimi  arxa plana çəkilmiş,  “Qara- 

bağ”  sözü  ön  plana  çıxmışdır.  Arsaq  (  Artsax)  və  Varsaq  //  Vartsax 

qəbilə  adının  izahı  Azərbaycan  tarixi  ilə  bağlı  bir  sıra  qaranlıq,  öz 

öyrənilmiş  məsələlərin  işıqlandınlmasına,  soykökün  qaynaqlannın 

aydınlaşmasına  imkan  verir.  Arsaq  yer  adını  aydınlaşdırmazdan  öncə, 

lap  qısa  da  olsa,  Qarabağ  adı  haqqında  fıkrimizi  söyləyək.  “Qara”  və 

“bağ”  tərkiblərindən  yaranmış  “Qarabağ”ın  birinci  hissəsinin  “rəng”, 

“pis”,  “qayğılı”,  “bədbəxt”,  “şimal”,  eləcə  də  başçı,  böyük,  güclü 

anlamı  vardır.  Azərbaycanın  bir  sıra  yerlərində  böyük  qardaşa  da  qara 

deyirlər.  “Qarabağ”  adının  ikinci  tərkibi  “bağ“ın  “bağ  (ip)”,  “düyün”, 

“bağ  (bağ -  bağat)”,  “soybirləşməsi  silsiləsi”,  “xalqın  bir hissəsi”  və b. 

anlamlan  daha  çox  yayılmışdır.  Deməli,  Qarabağ  -   güclü,  böyük 

soybirləşməsinin,  xalqın  başçısı,  bölgüsü  deməkdir.  M üxtəlif  ölkələr 

gəlmə  xalqların  bu  cür  iddialan  ilə  dəfələrlə  rastlaşmışlar.  Bu  tarix 

üçün  yeni  bir  hadisə  deyildir.  Ermənilər  də  Cənubi  Qafqazda,  o 

cümlədən  Azərbaycanda yaşamamış,  bu  ərazilərə  sonradan  və tədricən 

başqa  ölkələrdən  gəlmiş  və  yaxud  gətirilmişlər.  Qarabağda  həmişə 

Azərbaycan  tayfalan  yaşamış  və  bu  ərazi  Azərbaycan  dövlətlərinin 

tərkibində  olmuşdur.  Qarabağ  hər dövrdə  bütöv  ərazi  vahidi  olmuşdur. 

“Dağlıq 

Qarabağ” 

ifadəsi 

isə 

XX 

yüzillikdə 

Sovet 

Rusiyasının  rəhbərliyi  tərəfındən  uydurulmuşdur.  Qarabağ  əraziləri 

qədim  dövrdə  “Arsax”  adı  ilə  (“Arsax”  sözü  qədim  türk  tayfası  olan 

saklann  adı  ilə bağlıdır və “igid  sak”,  “ər  sak”,  “sak  kişisi”  mənalannı 

verir)  Albaniya  dövlətinin  (e.ə.IV-e.VIII  əsrlər)  tərkibində  olmuşdur. 

Yeri  gəlmişkən,  günümüzdə  şəkillənən  Saxa ,  Şəki  ,  Saqi  yer adları  bir 

biri  ilə eyniyyət təşkil  edir.

Görünür  ki,  burada  azərbaycanlılann  ulu  babalannın  güclü,  böyük 

bölgüsü  məskən  salmışdır.  Araşdırmalar  aydınlaşdınr  ki,  doğrudan  da 

bu  torpaqlarda vaxtilə  Orta  Asiyadan tutmuş  Qafqaza  qədər  səs  salmış 

böyük,  güclü  bir  qəbiləbirləşməsi  -   Arsaqlar  yaşamışlar”.  “Qarabağ” 

sözünün  isə  iki  söz  birləşməsindən  ibarət  olduğu  bəllidir.  Bu  ifadə  yer 

adı  kimi  VII  əsrdən  işlənməyə  başlamışdır.  Qarabağ  Qafqaz

11

---

Albaniyasından  sonra  Ərəb  xilafətinin  əsarətini  yaşamış  IX-X  əsrlərdə 

Sacilər  dövlətinin  X  əsrdə  Salarilərin,  XI-XII  əsrlərdə  Şəddadilərin, 

XII-XIII  əsrlərdə  Atabəy  Eldəgizlərin,  XIII-XVI  əsrlərdə  Hülakulərin, 

XV-XVI  əsrlərdə  Qarabağ  Qaraqoyunlu  və  Ağqoyunlu  dövlətlərinin 

tərkibində  olmuşdur.  Azərbaycan  xanlıqlara  parçalanarkən  Qarabağ 

bəylərbəyliyi  ərazisində Qarabağ xanlığı və Gəncə xanlığı  yaranmışdı.

17  mahala  bölünmüş  Qarabağ  xanlığımn  ərazisi  Şərqdən  Kür-Araz 

çayları  qovşağı,  cənubdan  Araz  çayı,  qərbdən  Qarabağ  dağları  adlanan 

Köşbek,  Salvartı,  Ərikli  dağlan  ilə  Göyçə  gölünə  qədər  uzanmış, 

şimaldan Kür çayı ilə sərhəddi vardı.

Ermənilərin  Qarabağda  məskunlaşma  tarixinə 

qısa  nəzər

Ermənilərin  Qarabağa gəlişi,  yerləşdirilməsi  hamıya  məlumdur.  Bu, 

XIX  əsrin  əw əllərinə  təsadüf edir.  Rusiya  Qafqazı  əldə  etmək  planla- 

nnı  həyata  keçirməyə  başlayarkən  ilk  olaraq  Qarabağa  sahibləndi. 

Qarabağ xanı  İbrahim  xanla Rus  qoşunlarının  komandanı  R.D.Sisianov 

arasında  Kürəkçayda  bağladıqları  müqavilə  Qarabağın  işğal  fərmam 

oldu  və  tarixi  saxtalaşdırmağa  cəhd  edən  ermənilərə  bu  ən  yaxşı 

cavabdır  ki,  Qarabağ  məhz  türk-müsəlman  ölkəsi  kimi  Rusiyaya 

birləşdirildi.  Amma  Çar Rusiyası  bu  bölgəni  daim  əldə  saxlamaq  üçün 

müəyyən 

planlar  cızırdı  və  Azərbaycanın  digər  əraziləri  də  işğal

12

olunarkən  onu  əbədi  rus  torpağı  etmək  ideyası  ortaya  çıxırdı.  Bölgəni 

əldə  saxlamağın  məqbul  yollarından  biri  buraya  erməni  əhalini 

köçürmək  idi.  1928-ci  ildə  Rusiya-İran  arasında  bağlanan  “Türkmən- 

çay”  müqaviləsindən  sonra  erməni  köçürülməsi  kütləvi  xarakter  aldı. 

1829-cu  ildə  Ədirnə  müqaviləsindən  sonra  isə  Osmanlı  ərazilərindən 

ermənilər  Qarabağ  və  İrəvan  xanlığınm  ərazilərinə  köçürülməyə 

başladılar.  Təkcə  bu  müqaviləyə  əsasən  84  min  erməni  Qarabağ  və 

digər  ətraf  ərazilərə  köçürüldülər.  1988-ci  ildə  Dağlıq  Qarabağın 

Ağdərə 

(Mardakert) 

rayonunun 

Marağa 

kəndinə 

ermənilər 

köçürülmələrinin  yubileyini-  150  illiyini  keçirmişdilər.  Orada  bir  daş 

abidə  də  ucaldılmışdı,  üzərində  “Marağa  -150”  sözləri  həkk  olunmuş- 

du. 

Bu  da  həmin  günün  anısına  ermənilər  tərəfındən 

ucaldılmış 

abidənin  fotosu:

Bu  fakt  özü  də  sübut  edir  ki,  Qarabağda  ermənilərin  məskunlaşma 

tarixi  vur-tut  150  il  idi.  Qarabağın  erməniləşməsi  bir  rus  plam 

olmuşdur.  Bunu  tarixi  sənədlər də  sübut  edir.  1783-cü  ilin  19  mayında 

knyaz  A.Patyomkinin  II  yekaterinaya  yazdığı  məktubun  özü  də  yaxşı 

bir  mənbədir.  Həmin  məktubda  knyaz  çariçanı  ehtiyatlandırır  və 

“Qarabağı  ermənilərin  idarəsinə  verməklə  Asiyada  xristian  bir  dövlət 

qurmağın”  faydalı  olacağından  bəhs  etmişdi.  1828-ci  ildən  sonra 

kütləvi  erməni  köçü Rusiyanm hələ daha ə w əl  müəyyən olunmuş hərbi 

doktrinasının  tərkib  hissəsi  idi  və  1828-1830-cu  illər  arasında,  cəmi  2

13

---