“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
29 gəmisiylə gizlicə Qafqaz sahillərinə gedərək oradan da Azərbaycana keçirdi. “Qafqaz Komitəsi”nin fəaliyyəti dövründə idi ki, Türkiyə ordusuna bilxassə Azərbaycandan gizli olaraq könüllülər axmağa başladı” [39, N-28,1937]. “Qafqaz Komitəsi”nin Türkiyə, Almaniya, Avstriya-Maca- rıstan və İsveçrədə fəaliyyət göstərdiyi dövrdə İstanbulda Y. Akçura tərəfindən “Rusiya məhkumu müsəlman Türk-Tatarların haqqını Müdafiə Komitəsi” adlı böyük bir siyasi təşkilat yaradıldı. Ə. Huseynzadənin də fəal üzvü olduğu bu təşkilata çox vaxt “Akçura-Huseynzadə” komitəsi deyirdilər. 1915-ci ildə komitənin “Pester Lloyd” qəzetində dərc etdirdiyi muhtıra Rusiya türkləri üçün istiqlaliyyət məsələsini gündəliyə gətirən ilk sənədlərdən sayıla bilər. Avropa ictimai fikrini cəlb edən bu sənəddə deyilirdi: “Rusiya öz təbəsi olan türk və digər müsəlman xalqlarının ən təbii, məşru və müqəddəs haq- larını cəbrən əllərindən almışdır, onlara öz irqdaşları ilə hər türlü təmas yasaq edilmişdir. ...Rusiyadakı müsəlmanlar ən müqəddəs dini vəzifələrini belə icradan məhrum buraxılarlar, hər türlü hırsı və milli tərbiyə imkanı onların əllərindən alınmışdır... Əllərimizi göylərə qaldıraraq istirham edirik (yalvarırıq – X. İ.): bizi rus zəncirindən xilas ediniz” [170, s.66]. Bu iki komitənin üzvləri bir-birləriylə sıx əlaqə saxlayır, müəyyən hallarda isə birgə çıxış edirdilər. 1916-cı il 27-də Lozannada Millətlər Cəmiyyətinin ΙΙΙ Millətlər Konqresi öz işinə başladı. MC rəisi Paul Otlet Rusiya xalqlarının vəziyyəti ilə bağlı sərt çıxış edərək göstərdi ki, “Rusi- yada beş müxtəlif millət muxtariyyət tələb edir: Lehistan (Polşa), Litva, Latviya, Finlandiya və Ukrayna. Rusiya ilə bağladığı ittifaq Fransanı sükuta məcbur etdiyinə rəğmən, Fransa ən yüksək ideallarımızın simvolu olaraq qalmaqdadır... Lakin bir həqiqəti açıqca söyləməliyiz: Rusiya millətlər məhbəsidir! La Russie est lu prison des Nationalites” [39, N-28, 1937]. 30 P. Otlet fikrini əsaslandırmaq üçün Rusiya Dövlət Du- masının 2-15 avqust 1915-ci il tarixli yığıncağında Azərbay- candan olan Duma üzvü Məmməd Yusif Cəfərovun (ADR-də N. Yusifbəylinin təşkil etdiyi hökumətdə Xarici İşlər naziri olmuşdu) çıxışına istinad edirdi. Məlum çıxışında M. Y. Cəfərov Qafqazda rus məmurları tərəfindən türklərin təqib və terrora məruz qaldığına, onların kütləvi şəkildə Sibirə sürüldüklərinə, Qars və Ərdəhan sərhəddi boyu məskunlaşan türklərin isə qılıncdan keçirildiyinə kəskin etiraz edərək, rusların milli siyasətini pisləmişdi. Ι Dünya müharibəsində Rusiya türkləri Türkiyənin qalib gələcəyini səbirsizliklə gözləyir, imkan daxilində ona yardım etməkdən çəkinmirdi. Elə buna görə də ruslar daxildə sərt rejim yaratmışdı: Türkiyə sərhəddi boyu yaşayan türklər kütləvi şəkildə qırılır, sürgün edilir, Orta Asiyada baş qaldıran üsyançılara amansızcasına divan tutulur, ölkə daxilində şübhəli gözə dəyənlər dərhal həbsxanalara atılırdı. Belə bir vaxtda “Qafqaz Komitəsi” və “Akçura-Huseyn- zadə” komitəsi nümayəndələri mühüm fürsətdən faydalanaraq Lozanna konfransında Rusiya məhkumu millətlərin istiqlaliyyəti məsələsi ilə bağlı uğurlu çıxışlar etdilər: “Bu çıxışlar Rusiya məhkumu türklərin beynəlmiləl ölçüdə və həm də geniş bir Avropa mühafili önündə ilk qüvvətli istiqlal həmlələri idi” [39, N- 28, 1937]. Qısa tarixi xülasədən sonra, XΙX əsrin əvvəllərində Azər- baycanın parçalanması və Şimalın Rusiya tərəfindən istilası ilə başlanan mühacirətin yaranma səbəblərinə mahiyyət və xarak- terinə görə bir-birindən kəskinliklə fərqlənən üç mərhələsi aydın görünür: Birinci mərhələdə Gülüstan sülhünün şərtləri ilə barış- mayan xanlar Şimalı yadellilərdən təmizləməyə və Azərbaycanın bütövlüyünün bərpasına çalışırdı (vahid Azərbaycan ideyasının meydana gəlmə tarixi və təkamülü baxımından da bu problem maraq doğurur). 31 İkinci mərhələdə Azərbaycan mühacirləri türkçülük, mil- lətçilik ideyalarının yaranması və təşəkkülündə mühüm rol oyna- mış, Rusiya məhkumu xalqların milli müstəqilliyi, Qafqaz Konfederasiyası məsələlərinin ideoloji-siyasi nəzəri əsaslarını hazırlayaraq onu ilk dəfə beynəlxalq ictimaiyyətin nəzərinə çat- dıra bilmişdi. Bu mərhələnin yekunu kimi Azərbaycanın müstəqilliyi ideyası 1918-ci ildə gerçəkləşdi. Üçüncü mərhələdə isə mühacirlərimiz 1920-ci il 27 aprel bolşevik istilası ilə devrilmiş milli müstəqilliyin bərpası uğrunda fasiləsiz olaraq Sovetlər Birliyi çökənə qədər mübarizə apardı. 32 1.2. Mühacirətin yeni mərhələsi 1920-ci il 27 aprel işğalı ilə on minlərlə adam müxtəlif illərdə, müxtəlif motivlərlə Azərbaycanı tərk edərək qürbətə üz tutdu. Əslində bu, 1917-ci il oktyabr inqilabından sonra başlanan böyük “ağ mühacirət”in, 1919-1921-ci illərdə milli respub- likaların qırmızı ordu tərəfindən işğal olunması ilə yaranan nisbətən kiçik ikinci dalğası idi. Polşa tarixçisi S. Mikuliçin yazdığı kimi, “Vətəndaş müharibəsi xaricə təkcə ağ rusları deyil, ağ gürcü, ukraynalı, azərbaycanlı, türkmən və b. xalqların nümayəndələrini də çıxarmışdı” [410, s.157]. 1917-21-ci illərdə əski Rusiya imperiyası ərazisindən xaricə qaçanların sayı barədə bir-birindən kəskin fərqlənən rəqəmlər göstərilir. “Dünyada mühacirətlərin rolu” (Cenevrə, 1958) kitabında polyak A. Adam vətəndən ayrı düşənlərin sayının 2 milyon, alman fon Rimşe 2 milyon 953 min olduğunu yazır, V. Aqdank Kosovski isə bu rəqəmin 8-10 milyon olduğunu iddia edir [17, 10.01.1191]. Ağ ordunun hər bir yeni məğlubiyyəti ilə Kolçakın, De- nikinin, Vranqelin, Petlyuranın əsgərləri mülki qaçqınlara qoşu- lur, milli dövlətlər bir-bir devrildikcə mühacirlərin sayı daha da artaraq qonşu dövlətləri, ələlxüsus da Qərbi ciddi narahat edirdi. L. K. Şkarinkovun yazdığına görə təkcə 1920-ci il noyabrın 5 günü ərzində Krımdan İstanbula 150 min mühacir gəlmişdi ki, bunlardan 70 mini Vranqelin məğlub edilmiş əsgərləri idi. 1922-ci ildə Almaniyada 600 min, Fransada 400 mindən artıq, Polşada 200 min, Çində 100 min, Skandinaviya, Pribaltika ölkələrində 100 min mühacir məskunlaşmışdı [410,s.190]. Ən az mühacir qəbul edən İngiltərə idi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|