“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
314 getməyən bu təmsilçilərdən fərqli olaraq, hərbi əsirlərin içə- risindən seçilən və yaxud da almanlarla işləməyə razı olanlarla əməkdaşlıq etmək daha məqsədəuyğun idi. Elə bu mülahizələri üstün tutan Hitler «milli legionlarla Ordu Qərargahı arasında rabitə vəzifəsini icra edən, məhdud və müəyyənləşdirilmiş işlərə görəvli «Rabitə Heyətləri» (Verbindunqstav) qurulmasını əmr etmişdi» [9]. Formalaşan «Rabitə Heyətləri» - nin əksəriyyəti öz tərkibinə görə yeni idi, yəni əski mühacirlərin yaratdıqları təşkilatlar deyildi. Üç nəfərdən təşkil olunan Azərbaycan «Rabitə Heyətinə» Leninqrad Hərbi Akademiyasının məzunu, mayor Ə. Fətəlibəyli-Düdənginski, Fuad Əmircan (Daryal) və 1920-ci ildə Azərbaycan Parlamenti tərəfindən Paris Sülh Konfransına gön- dərilən (nisbətən gec) Abbas bəy Ataməlibəyov daxil edilmişlər. Üçlükdə Ə. Fətəlibəyli - Düdənginski Alman Ordusundakı legion- çuları, A. Ataməlibəyov SD birliklərindəki legionçuları, F. Əmircan isə Şərq Nazirliyindəki Azərbaycan idarələrində çalışanları (radio, nəşriyyat, təbliğat və s.) təmsil edirdi. Hitlerin milli legionların yaradılmasında əsas niyyətlərindən biri də kommunizmə qarşı savaşa beynəlmiləl rəng vermək idi. Azərbaycan legionçularından biri Süleyman Təkinər bu barədə yazırdı: «Rus məhkumu millətlərin Almanlar səfindəki bu müca- diləsinə millətlərarası bir mahiyyət verərək dünyanın diqqətini bu işə cəlb etmək zərurəti vardı» [10]. Aparılan araşdırmalar da təs- diq edir ki, «azadlıq» deyildikdə faşist ideoloqları «bəşəriyyətin kommunizm bəlasından azad olunmasını» ön plana çəkir, ələlxüsus da bu sözü legionçulardan eşitməyə həvəs göstər- mirdilər. M. Ə. Rəsulzadə Berlini tərk etməmişdən öncə Ə. Fətəlibəyli - Düdənginski ilə görüşüb, onun milli legionların formalaş- dırılması sahəsindəki fəaliyyətini bəyəndiyini bildirmiş, eyni zamanda Azərbaycanın müstəqilliyi məsələsində hər hansı bir güzəştin söhbət mövzusu ola bilməyəcəyini vurğulamışdı. İlk legionlar işğal altında olan Polşada yaradıldı. Onlar qis- mən alman silahları, qismən də hərbi əməliyyatlar zamanı qənimət 315 götürülən silahlarla təchiz edilirdi. Hər bir legiona rəhbərlik edən hərbi heyətin təxminən 20-25% - ini alman zabitləri təşkil edirdi. Əski legionçulardan Məhəmməd Kəngərli və Kərrar Ələs- gərlinin verdiyi bilgilərə görə «Boz Qurd», «Cavad xan», «Aslan», «Berqman» və s. adları daşıyan taburlarda cəmləşən Azərbaycan legionçularının ümumi sayı, təxminən 70 min nəfərə yaxın idi. Ə. Fətəlibəyli-Düdənginski isə «almanlara əsir düşən və yaxud könüllü təslim olan azərbaycanlıların ümumi sayının 150 min, qafqazlıların isə bir milyon olduğunu» [11] göstərirdi. «Rabitə Heyətinin» rəhbərliyində çalışan Ənvər Qazıyev nisbətən fərqli rəqəmlər göstərir. Onun müharibədən sonra sovet istintaq idarələrinə verdiyi ifadələrdən məlum olur ki, azərbaycanlı legionçuların ümumi sayı 30-40 min nəfər idi və on bir taqımda cəmləşmişdilər. Ümumiyyətlə, azərbaycanlı legionçuların sayları barədə mənbəşünaslıqda dəqiq, mübahisəsiz rəqəm yoxdur. Lakin, çoxluğun qənaətinə görə bu rəqəm təxminən 50-70 min civarındadır. Azərbaycanlı legionçuların cəmləşdiyi taqımlar aşağıda- kılardır: - «Aslan» (804-cü), 1942-ci ilin mayında Yedlinoda forma- laşdırılıb. Taqım komandiri alman Kloger, onun müavini Ə. Fətəlibəyli-Düdənginski olmuşdu. «Aslan» 1942-ci ilin avqus- tunda Qafqaz cəbhəsinə göndərilir. Döyüşlərdə Kloger həlak olur və Ə. Fətəlibəyli-Düdənginski komandir təyin edilir. - «İgid» taqımı, 1942-ci ilin yayında Yedlinoda forma- laşdırılıb. Taqım ilk hərbi əməliyyatlara Feodosiyada başlayıb. 1943-cü ildə Feodosiyadan Sevastopola, sonra isə Rumıniyanın Konstans şəhərinə təxliyə edilib. Taqım 1945-ci ildə Fransadakı döyüşlərdən sonra, ingilis-amerikan hərbi qüvvələrinə əsir düşüb. - «Dönməz» taqımı 1942-ci ilin payızında Ukraynanın Priluki şəhərində formalaşdırılıb. Taqım Qafqaz cəbhəsində (Qızlara qədər gəlib), Ukraynada, Rumıniyada, Avstriyada döyüşüb, Polşa üsyanını yatırmaq üçün Varşavaya göndərilib. 316 - 817, 818, 819-cu taqımlar da 1942-ci ildə Yedlinoda formalaşdırılıb və şərq cəbhəsində gərgin döyüşlərdə iştirak edib. Azərbaycanlı hərbi əsirlər SS hərbi hissələrində də cəmləş- dirilmişdi. Hətta, 1943-cü ilin martında Zendberk şəhərində ayrıca SS taqımı da formalaşdırılır. Taqımın şəxsi heyətinə gürcülər və ermənilər də daxil edilmişdi. SS taqımı Taqanroqda döyüşlər aparan zaman erməni və gürcülər sovetlərin tərəfinə keçir, azərbaycanlılar və şimali qafqazlılar isə dağıdılır. Ümumiyyətlə, Qırmızı Ordunun hücumları artdıqca müha- ribənin xarakteri dəyişir, paralel vaxtda milli legionlarda fərarilik artırdı. Stalinqrad məğlubiyyətindən sonra erməni və gürcülər kütləvi şəkildə legionlardan qaçaraq, Ukrayna və Belarusiya partizanlarına qoşulurdu. 1943-cü ildən sonra Hitler, legionçu- lardan «sadəcə olaraq müsəlmanlara güvənə biləcəyini söylə- mişdi» [12]. Avropa ölkələrində də analoji proseslər gedirdi. Qərb cəb- həsindəki legionçular da dəstə-dəstə Amerikan-İngilis hərbi birləşmələrinin tərəfinə keçir, İtaliyada, Yuqoslaviyada güclən- məkdə olan partizan hərəkatına qoşulurdular. 1944-cü ildə Türkiyə Almaniya ilə diplomatik münasibətləri kəsdikdən sonra Azərbaycan legionçuları arasında da əks cəbhəyə keçmək halları müşahidə olunmağa başladı. Lakin müharibənin sonuna qədər bu fərarilik kütləviləşmədi. Alman ordusundakı legionçuların get-gedə artan fərariliyinə rəğmən Vermaxtın 1943- cü ilin payızında legionları dağıtmaq fikri ortaya çıxanda SS generalı Berger Himlerdən 450-ci türk taburunu Vaffen SS-in tabeliyinə keçirməyə icazə istədi və buna nail oldu. Az sonra bu taburun bazası əsasında «Doğu Türk Silahlı Gücü» adlı hərbi birlik formalaşdırıldı. 1945-ci il fevralın 22-sində isə Türkiyənin Almaniyaya müharibə elan etməsi ilə «Doğu Türk Silahlı Gücü», az sonra isə qafqazlıların hərbi birlikləri dağıldı. Müttəfiq qoşunlar Berlini hər tərəfdən mühasirəyə aldığı bir vaxtda-martın 17-də Almaniya bolşevik istilası ilə müstəqillik- lərini itirən Rusiya millətlərinin müstəqilliklərini tanıdığını bəyan Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|