“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
321 konfransında (Türkiyə), 1919-cu il Müsavat partiyasının qurul- tayında, nəhayət 1920-ci il aprelin 7-də Tiflis konfransında mü- zakirə edildi. Tiflis konfransı üçün Azərbaycan Demokratik Respublikası Ədliyyə nazirinin müavini, əslən Polşadan olan O. Mirzə-Nayman Kriçinski tərəfindən 24 maddəlik bir sənəd hazırlanmışdı. Qafqaz Birliyinin siyasi, hüquqi, iqtisadi və hərbi aspektlərini əhatə edən bu sənəd konfrans iştirakçıları tərəfindən bəyənilmiş və qəbul edilmişdi. Lakin cəmi 20 gün sonra Azərbaycan bolşevik ordusu tərəfindən işğal edildi və proses yarımçıq dayandırıldı. İdeya mühacirət dönəmlərində xeyli təkmilləşdirildi və daha konkret şəkil aldı. 1921-ci ildə Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan və Şimal Qafqaz mühacirləri Parisdə bir araya gələrək «Qafqaz Şurası»nı yaratdılar. 1927-ci ildə Azərbaycan və Gürcüstan və Şimal Qafqaz mühacir təşkilatları «Qafqaz İstiqlal Komitəsi»ni yaratdılar. Təşkilat 3+1 prinsipi ilə qurulmuşdu: üç Qafqaz dövləti və Polşa. Polşa Qafqaz dövlətlərini təmsil edən təşkilatların fəaliyyətini koordinasiya edir, onlara maliyyə və digər yardımlar göstərirdi. Komitənin rəhbərliyndə Azəbaycandan M. Ə. Rəsulzadə, Ə. Topçubaşi, Gürcüstandan N. Jordaniya, A. Çxenkeli, Şimali Qafqazdan M. Sunşev, İ. Salamoda təmsil olunmuşdu. Qafqaz mühacirləri 1920-ci illərdə «Avropa Birliyi», «Balkan Birliyi» ideyalarından ruhlanaraq Ermənistanı da komitəyə cəlb etməyə çalışırdılar. Lakin erməni mühacirlər «Bölünməz və Bütöv Rusiya» ideyasını qatı tərəfdarı olan rus mühacirlərinin lideri Kerenski və Milyukovla təmasa üstünlük verir, onların əsas mətbuat orqanı «Dni» qəzetində məqalələr dərc etdirirdilər [2]. Qafqaz mühacirləri 1934-cü ildə bir addım da qabağa gedərək, marşal Y. Pilsudskinin dəstəyi ilə iyulun 14-də Brüsselə toplaşdılar və Qafqaz Konfederasiyası Paktını imzaladılar. (Bu sənədə tarixşünaslıqda andlaşma da deyilir). Paktı imzalayan Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz mühacirlərinin Milli 322 Mərkəzləri Qafqaz Konfederasiyasının aşağıdakı əsaslarını elan etdilər: «1. Qafqaz Konfederasiyası xaricdə tərkibinə aldığı res- publikalar adından hərəkət edəcək və müştərək gömrük hüduduna malik olacaq. 2. Respublikaların xarici siyasəti Konfederasiyaya daxil olan dövlətlərin səlahiyyətli nümayəndələri tərəfindən idarə ediləcək. 3. Konfederasiyanın sərhədləri Respublikaların milli ordularından təşkil olunan vahid komandanlıq altına alınmış Konfederasiya Ordusu tərəfindən müdafiə olunacaq. 4. Konfederasiya daxili mübahisəli məsələlərə Yüksək Konfederasiya Məhkəməsində baxılacaq» [3]. Paktı Azərbaycan adından M. Ə. Rəsulzadə, Ə. Topçubaşi, Gürcüstan adından N. Jordaniya, A. Çxenkeli, Şimali Qafqaz adından M. Girey Sunc, İbrahim Çuluk və Tausultan Şahman imzalamışdı. 14 iyul Paktı ilə bağlı Qafqaz İstiqlal Komitəsinin yaydığı bəyannamədə bildirilirdi ki: «…yaxında bir konfrans çağırılacaq və bu konfrans QİK-in istefasını qəbul edərək yeni bir orqan təsis edəcək» [4]. 1935-ci il fevralın 14-də nəzərdə tutulan konfrans çağırıldı və nəhayət Qafqaz Konfederasiyası Şurasının yaradıldığı bəyan edildi. Konfransın qəbul etdiyi 10 bəndlik sənəddə Şuranın qarşısında aşağıdakı vəzifələrin dayandığı bildirilirdi: «1. Qafqazdakı rus istila hökumətinin ləğv edilməsi üçün Qafqaz Respublikalarının bərqərar olmasına və bu respublikaların Konfederasiya halında birləşməsi üçün Qafqaz millətlərinin hazırlanmasına çalışmaq. 2. Bu məqsədlə Sovetlər Birliyindəki başqa əsir millətlərin təşkilatları ilə əlaqə yaratmaq. 3. Şura Qafqazın və Rusiya məhkumu bütün millətlərin istiqlalını qeyd-şərtsiz tanıyan rus qüvvələri ilə təmasa hazırdır. 4. Müstəqillik yolunda Şura öz qüvvələrinə arxalanır» və s. [5]. QKŞ paritet əsaslarla qurulmuşdu. Şura 1921-ci ildən Qafqaz mühacirləri ilə əlaqəni kəsmiş Ermənistan nümayəndələri üçün də 323 açıq elan olunmuşdu. Lakin onlar beş il sonra - 1940-cı ildə, İkinci Dünya müharibəsinin gedişində quruma daxil oldular. İkinci Dünya müharibəsindən sonra «Qafqaz Birliyi» ideyası yenidən aktuallaşdı. 1952-ci ildə əski mühacirlər Mün- xendə yenidən bir araya gəldilər. Dekabrın 11-16-sı tarixində keçirilən Ümumqafqaz konfransında «Qafqaz İstiqlal Komitəsi» adlanan təşkilatın əsası qoyuldu. Komitənin qarşısında əvvəl- kilərdən fərqli vəzifələrin durduğu bildirilirdi: «a) Qafqaz millətlərinin milli qurtuluş savaşını xaricdə təmsil və idarə etmək; b) ABŞ və Qərb dövlətləri ilə… QİK-in fəaliyyətini uzlaşdırmaq; c) Şərqi Avropa, Türküstan və b. millətlərin apardıqları azadlıq mübarizəsi ilə iş birliyi yaratmaq» [6]. Sonuncu bənddə isə Qafqaz millətlərinin ruslara qarşı nifrət bəsləmədikləri və bolşevizmin çökməsi ilə rusların da xilas olacağı bildirilirdi. Bəyannaməni Azərbaycan Milli Mərkəzinin sədri M. Ə. Rəsulzadə, Gürcüstan Milli Siyasi Mərkəzinin sədri N. Jordaniya, Şimali Qafqaz Milli Komitəsinin sədri, prof. Ə. N. Maqoma imzalamışlar. Bu təşkilat «Qafqaz Birliyi» ideyası ətrafında mühacir mərkəzlərinin mühacirətdə yaratdığı sonuncu iri təşkilat idi. «Qafqaz Birliyi» ideyası ətrafında mühacirlər arasında uzun illər diskussiyalar gedib. Bu məsələdə bir-birinə müxalif qütblər formalaşsa da, demək olar ki, mühacirlərin mütləq əksəriyyəti birliyin reallaşmasının tərəfdarı idi. Onlar yaxşı bilirdilər ki, Qaf- qaz etnoqrafik baxımdan çox polifonik bir bölgədir və dövlət- lərinin hər birində «Axilles dabanı» mövcuddur. Bu səbəbdən də mühacirlər bütöv bölgə üçün İsveçrə kimi bir siyasi model arzulayır və bölgə içi mübahisəli məsələlərin Qafqaz dövlətlərinin təmsil olunduğu konfederasiya institutları tərəfindən həllini istəyirdilər. «Qafqaz Birliyi» ideyası SSRİ çökəndən sonra yenidən aktuallaşdı. Gürcüstan, Azərbaycan və Şimali Qafqaz respublika- larından Dağıstan, Çeçenistan və İnquşetiya siyasiləri arasında gedən uzun-uzadı danışıqlardan sonra, adı çəkilən respublikaların parlament təmsilçiləri Ümumqafqaz Parlamentinin yaradılması Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|