“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
328 
etməliyik  ki, müstəqil Azərbaycan hökumətini idarə edən ziya-
lılarımızdan  bir  çoxu  bir  gün  gəlib  də  milli  hökumət  başında 
duracaqlarını düşünmüş deyillərdi" [2]. 
Əlbəttə,  bu  naqisliklər,  milli  şüurun  zəifliyi  bir  əsrlik  rus 
müstəmləkəçiliyinin  istiqlaliyyət,  dövlətçilik  məfkurəsini  sarsıt-
ması  ilə  bağlı  idi.  M.  Ə.  Rəsulzadə  deyilənlərin  təzahürü  kimi 
1918-ci il İstiqlal bəyannaməsinin preambula hissəsindəki yanlış 
fikirlərə  diqqəti  cəlb  edir:  "Rusiya  parçalanmış,  kədərli  bir 
vəziyyət  hasil  olmuş,  gürcülər  də  getmiş,  biz  da  istər-istəməz 
özümüzü müdafiəyə başlamışız, nə edək, müstəqil olmuşuz. Etiraf 
etməliyiz ki, bu istiqlalı üçün mübarizə etmiş, azadlığına susamış 
bir  millətin  siyasətçiləri  və  inqilabçıları  deyil,  çökən  əzəmət  və 
səltənətin  dəhşəti,  gözlənilməz  hadisələrin  təsiri  ilə  sabahkı 
məsuliyəti  düşünən  və  təsəvvür  edən,  bəraət  üçün  indidən 
yüngülləşdiriçi  səbəblər  təmin  edən  "uzaqgörənlər"  tərəfindən 
yazılmışdır. 
Gürcüstan  bəyannaməsində  də  eyni  qüsur  işlənmişdir. 
Yaxud da doğrusu budur ki, Azərbaycan İstiqlal Bəyannaməsinin 
müəllifləri  bu  zəifliklərində  gürcüləri  təqlid  etmişlərdir"  [3] 
Doğrudan da, Azərbaycanın öz milli müstəqilliyi uğrunda müba-
rizə  aparması  danılmaz  tarixi  gerçəklik  olduğu  halda,  istiqlaliy-
yətin  "əmrə-vaqe",
 
yəni  "taleyin  hökmü"  kimi  təqdim  olunması 
ciddi yanlışlıq sayılmalıdır. 
Azərbaycan mühacirlərindən M. Ş. Əfəndizadə də istiqlaliyyətin 
əldən getməsinə milli şüurun zəifliyinin az təsir etmədiyini və bunun 
rus müstəmləkəçiliyindən  doğulduğunu  yazırdı. Onun sözlərinə görə 
"Rus idarəsi altında bütün siyasi varlığını itirmiş azərbaycanlılar kəndi-
kəndilərini idarəyə alışmadıqlarından pək çox xətalarda bulundular" 
[4]. 
Müstəqillik  ilə  birdən-birə  üz-üzə  dayanan,  hələ  özünü-
idarəyə vərdiş etməyən Azərbaycanda gün-gündən artan hökumət 
böhranları bir sıra ciddi problemlər doğururdu. Üzücü müharibə, 
partiyalararası təfriqələr, bolşeviklərin, eser və menşeviklərin ölkə 
daxilində  törətdikləri  təxribatlar  F.  Xoyskinin  israr  etdyi  kimi, 

---

 
 
329 
fövqəladə  tədbirlər  görməyə  ehtiyac  yaratmışdı.  Sonralar  M.  Ə. 
Rəsulzadə də parlamenti buraxıb, sərt rejim yaratmaqla bəlkə də 
vəziyyəti  xilas  etməyin
 
mümkünlüyü  qənaətinə  gəlmişdi: 
Hadisələrin  də  göstərdiyi  kimi,  bu  qədər  liberal  bir  şəkildə 
qurulmuş bulunan parlaman üsulunun başlıca iki zəif tərəfi vardı: 
bunlardan biri şəklə, o biri də mənaya aiddi. Şəklə aid olan səhv, 
digər Qafqaz çümhuriyyətlərində olduğu kimi, böhran günlərində 
parlamanı  dağıdaraq  bilavasitə  xalqa  müraciət  etmək 
səlahiyyətinə malik icra məqamının (rəisi-cümhur) yoxluğundan 
ibarət idi. Zaman vardı ki, vəziyyəti qurtarmaq üçün hakim firqə 
parlamanı dağıdacaqdı. Fəqət olmadı" [5]. 
1920-çi  il  aprel  işğalı  ərəfəsində  Azərbaycan  istər  yerli 
kommunistlərin,  istərsə  də  rus  və  türk  kommunistlərin  tüğyan 
etdiyi bir bölgəyə çevrilmişdi. Bu dövrdə Bakı fəaliyyət üçün ən 
əlverişli  şəhər  sayılırdı.  Ə.  Qarayev  Bakı  mitinqlərinin  birində 
yerli bolşeviklərin Rusiya üçün Azərbaycanın məhv edilməsinə də 
hazır  olduqlarını  bəyan  edirdi:  "Denikini  əzmək  üçün  Rusiya 
fəhlələri ilə Azərbaycan fəhlələri əl-ələ verərək, lazım gəlsə lap 
Azərbaycanın  meyidinin  uzərindən  keçib  moskvalı  yoldaşlarına 
kömək edəcəklər" [6]. 
Mustafa  Sübhinin  rəhbərlik  etdiyi  200  nəfərdən  artıq  türk 
kommunisti də Azərbaycanda tam sərbəst, qorxusuz fəaliyyət gös-
tərirdilər.  Onun  cəzasını  aprel  çevrilişindən  sonra  türklər  özləri 
verdi -Trabzon yaxınlığındakı Dəyirmandərə adlanan yerdə qətlə 
yetirdilər. 
AXC-in  süqutunu  şərtləndirən  daxili  amillər  sırasında 
mühacirlər  Milli  Ordu  ilə  bağlı  problemlərin  də  mövcudluğunu 
göstərirlər. Milli Ordunun Qarabağa göndərilməsi nə qədər zəruri 
olsa da, XI Ordunun Dağıstan şəhərlərini işğal edə-edə Azərbay-
cana yaxınlaşdığını, "əsas təhlükənin şimaldan gəldiyini" bilərək 
sərhədlərimizin  müdafiəsini  təşkil  etməməyə  haqq  qazandırmaq 
asan  deyil.  Mudafiə  Nazirliyi  bölgədə  yerləşən  "Qusar"  alayına 
müqavimət  göstərmək  əmri  verməmişdi.  Mərkəzdən  müdafiə 

---

 
 
330 
əmrinin alınmaması bir tərəfə, əksinə, "Qusar" alayındakı əsgər-
lərə  "Qızıl  Ordunu  yaxşı  qarşılamaq"  haqqında  gizli  təlimatlar 
göndərilirdi [7]. 
İşğaldan bir ay sonra Azərbaycanı bürüyən üsyanlarda Milli 
Ordu  əsgərlərimizin  göstərdikləri  fədakarlıq  belə  bir  fikir  söy-
ləməyə əsas verir ki,  ölkənin müdafiəsi problemi əsgərlərimizin 
qabiliyyətsizlyi,  qorxaqlığı  ilə  deyil,  ordu  rəhbərlyinin,  bütöv-
lükdə hökumətin qüsurlu fəaliyyəti ilə bağlı olmuşdu. 
Mühacir ədəbiyyatında Azərbaycanın, bütövlükdə Qafqazın 
istilasına, bölgə cümhuriyyətlərinin bir-birilərinə yardım etməmə-
sinin  xüsusi  təsir  göstərdiyini  əks  etdirən  çoxsaylı  tədqiqatlar 
mövcuddur.  Şərafəddin  Erəl 
«
Azərbaycan  politikaçılarının  yan-
lışları»  əsərində  Azərbaycanın  Şimali  Qafqaza  hərbi  yardım 
etməməsini bağışlanılmaz səhv adlandırıb  yazırdı: "Azərbaycana 
yardımda şəhid olan bir çox Şimali Qafqaz zabit və əsgərinə qarşı 
bir tək hərbçi belə Azərbaycandan Şimala göndərilməmişdi" [8]. 
Azərbaycan  mühacirlərinin  tanınmış  simalarından  olan  C. 
Hacıbəyli  isə  məsələyə  münasibətini  belə  açıqlayırdı:  "Vaxtı  ilə 
Azərbaycan və Şimali Qafqazın birləşməsinə acınacaq bir cəhalət mane 
oldu və bu vəziyyətdən istifadə etmiş olanlar, şübhəsiz, kəndi istiqlaliy-
yətlərinin düşmənləridir. Ümumi Qafqazın Şimali Qafqazlılara qarşı tarixi 
bir borcları var. Şimali Qafqazlılar Rusiyaya qarşı mücadilədə vətənlərini 
kəndi həyatları bahasına müdafiə edərkən, Azərbaycan və digər Qafqaz 
millətləri onlara dost bir yardım əli uzatmadılar" [9]. 
Ümumiyyətlə, müstəqillik dönəmində Qafqaz cümhuriyyət-
lərinin "Qafqaz Birlyi" məsələsinə qədərincə qiymət verməmələri 
mühacirlər  arasında  uzun-uzadı  diskussiyalar  mövzusu olmuşdu. 
Bu  diskussiyaların  yekunu  kimi  Qafqaz  mühacirlərinin  belə  bir 
yekdil  fikrə  gəldiklərini  söyləmək  mümkündür:  cümhuriyyətləri 
XI Ordunun əsgəri işğal altına alması danılması mümkün olmayan 
həqiqətdir. Lakin, bununla yanaşı, Qafqaz cümhuriyyətləri həm də 
bir-birilərinə bağlı olmadıqlarından yıxıldı [10]. 
Bağlılıq bir tərəfə  -  əksinə, Ermənistan  Azərbaycan və  Gür-
cüstana  qarşı  apardığı  müharibə  ilə  birliyin  formalaşmasına  imkan 

---