“qafqaz evi “ İdeyasi mühaciRƏT ƏDƏBİyyatinda

 
 
331 
vermir,  işğal  üçün  zəmin  yaradırdı.  1920-ci  il  aprel  işğalından  sonra 
Türkiyədə  də  Azərbaycanın  müstəqilliyinin  itirilməsi  ilə  bağlı  aldadıcı 
təəssürat  yaradılmışdı.  Bir  sıra  hallarda  isə  araya  təfriqə  salmaq  üçün 
uydurma tezislər ortaya atılır, nə vaxtsa səslənilmiş fikirlər bilərəkdən 
təhrif edilərək, səhv yozulurdu. 
M.  Ə.  Rəsulzadə  yazırdı:  "Türkiyədə  ...  milli  Azərbaycanla 
indiki  Azərbaycan  arasında  fərqi  bir  çoxları  idrak  etmirdilər. 
Azərbaycanın  müstəqil  ikən  get-gedə  bütün  hüququnun  Rusiyaya 
nədən tərk etdiyini soranlara rast gəldik. Bolşeviklərin Azərbaycana 
millət tərəfindən çağırıldığına inananlar var" [11]. 
O,  1937-ci  ildə  "Qurtuluş"  dərgisindgə  dərc  etdirdyi  "Mu-
hittin  Birgənə  görə  Azərbaycan-Türkiyə  münasibətləri"  məqa-
ləsində  də  bir  sıra  tarixi  və  çağdaş  anlaşılmazlıqların  qaldığını, 
"Türkiyənin qulağını Azərbaycanın ingilisçi Müsavat Partiyasının 
hökuməti barədə yalanlarla doldurulduğunun" [12] bu iki qardaş 
ölkə  arasında  münasibətlərin  soyumasına  təsir  göstərdiyini 
bildirirdi. Bu dövrdə Əli Əmiri kimi türkiyəli sağçılar "Azərbaycan 
Türkiyəyə  bağlı  deyil,  müstəqil  qaldığı  üçün  yıxıldı"  fikrini 
yayırdılar.  Lakin  M.  Birgən  kimi  yeni  Türkiyənin  imperialist 
olmadığını və Azərbaycanın, bütövlükdə Qafqazın müstəqilliyinin 
Türkiyə üçün təhlükəsiz cənub buferinin  yaranması demək olduğu 
fikrini müdafiə edənlər də var idi və belələri çoxluq təşkil edirdi. 
"Əsrimizin Səyavuşu" əsərində Səyavuş obrazı, onun faciəsi 
ilə Azərbaycanın 1920-ci il 27 Aprel faciəsi arasında bir əlaqənin 
olduğuna işarə edilməsi də ciddi mübahisələr mövzusu olmuşdu. 
Ş.  Erəl  yazır:  "M.  Ə.  Rəsulzadə  Səyavuş  olaraq  Azərbaycan 
hökumətini  nəzərdə  tutur.  Əfsanədəki  Səyavuş  necə  ki,  Türk 
hökmdarı  tərəfindən  öldürülmüşsə,  bu  günkü  Səyavuş  da  (yəni 
Azərbaycan  Cümhuriyyəti)  türklər  tərəfindən  düşmənlərin  əlinə 
tərk edilmişdir". [13]. 
İran və Türk meyvəsinin bəhrəsi olan Səyavuşun türk babası 
Əfrasiyab tərəfindən qətlə yetirilməsini doğrudan da 27 Aprel faciəsi 
ilə əlaqələndirən M. Ə. Rəsulzadə isə məsələnin başqa cəhətlərini 
də  açıqlayırdı:  "Azərbaycan  kəndi  hamilərindən  və  xilaskarından 

---

 
 
332 
olan  türklərin,  kommunist  olsalar  da,  kəndi  əleyhinə  sui-qəsd 
bəsləməyəcəklərini ümid eyləmişdi" [14]. 
Hər  iki  nümunədə  məntiq  27  Aprel  faciəsində  türklərin 
iştirakını  inkar  etmir,  lakin  ikinci  nümunədə  bu  türklərin  məhz 
kommunistlər olduğu açıqca deyilir. M. Ə. Rəsulzadə 1937-ci ildə 
də bu məsləyə qayıdaraq türk kommunistlərini "Gənc Azərbaycan 
faciəsinə  səbəb  verən...  macəraçılar"  adlandırır,  eyni  zamanda 
qardaş Türkiyənin suçlandırılmasını əsaslı xəta hesab edirdi: "Biz 
heç  zaman  üzüntülü  hadisənin  (27  aprel  nəzərdə  tutulur-X.  İ.) 
məsuliyyətini  ümuma  aid  etmədik;  Bakı  şəhidliyində  yatan 
Anadolu  mehmetciklərinin  əziz  xatirəsi  haqqında  bəslədiyimiz 
müqəddəs  minnətdarlıq  hissi  buna  hər  zaman  mane  olmuşdur" 
[15]. 
Mühacir  mətbuatında  Azərbaycan  hökumətində  rütbəli 
çinovniklərin      korrupsiyaya  qurşandığının,  dövləti  Azərbaycan 
adlandırmaqla  Şimali  Qafqaz  və  Cənubi  Qafqaz  türklərinin  bir-
birindən ayrı salınmasının, bəzi  dövlət adamlarının  bacarıqsızlı-
ğının işğalı asanlaşdıran amillər olduğunu göstərən müəlliflərə, bir 
sıra subyektiv mülahizələrə də təsadüf olunur. 
Fikrimizcə,  Azərbaycanın  1920-ci  ildə  öz  müstəqilliyini 
itirməsi  məsələsi  ilə  bağlı  ən  xırda  təfərrüatların  belə  açıqlan-
masına, araşdırılmasına ehtiyac var. Bu, tarixi gerçəklərin ortaya 
çıxarılması,  1918-1920-ci  illər  təcrübəsindən  düzgün  nəticə 
çıxarılması,  eyni  zamanda  1991-ci  ildə  əldə  etdiyimiz  milli 
müstəqilliyimizin möhkəmləndirilməsi baxımından faydalıdır. 
 
Böyük dövlətlər kıskacında bağımsız  Azərbaycan (1918-1920).  
Məqlələr toplusu. İstanbul-2010 
 
 
 
 

---

 
 
333 
 
 
 
Ədəbiyyat 
 
1.
 
 Rəsulzadədə  M.  Ə.  İstiqlal  məfkurəsi  və  genclik.  Istanbul, 
1342 (Baki, 1991) s. 5. 
2.
 
 Yenə orada.s.5 
3.
 
 Yenə orada, s. 6 
4.
 
 Efendizadə  M.  Ş.  Azərbaycan  və  inqilabı,  "Turk  dunyasi 
Arasdirmaları" (hazirlayan Fariz Şaşan), N-94, 1995. 
5.
 
 "İstiklar (Berlin) - 28. 05. 1933. 
6.
 
 "Kommunist" (Baki) - 09.01. 1920. 
7.
 
 
Erel Ş. Azarbaycan Politikaçılannın yanlişları, Istanbul, 1968, s. 46. 
8.
 
 Yenə orada. 
9.
 
 Hacıbəyli  C.  Manevi Pakt - "Qafqaz almanaxi", Istanbul, 1936, s. 11. 
10.
 
 İbrahimli X. Azərbaycan siyasi mühacirəti. Baki, 1996. 
11.
 
 Rəsulzadə M. Ə. Azarbaycan Cumhuriyyati. V., 1990, s. 10. 
12.
 
 Qurtuluş (Berlin) 1937, N 36 
13.
 
 Erel  Ş. Azarbaycan Politikacılannin yanlışları,  Istanbul, 1968, s. 45 
14.
 
 Rəsulzadə M. Ə. Əsrimizin Siyavusu - Istanbul, 1923, s. 59. 
15.
 
 Qurtuluş (Berlin), 1937, N-36. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
 
334 
 
 
 
 
 
 
Ə. M. Topçubaşi və Azərbaycan mühacirət 
 
Azərbaycan istiqlalı uğrunda fasiləsiz olaraq 50 il mübarizə   
aparan Ə. M. Topçubaşi   böyük F. Axundzadə, H. Zərdabi, İ. Qas-
pıralının əvəzsiz  xidmətləri ilə başlanan Azərbaycan milli "kültür 
hərəkatının",  "milli  qurtuluş"  hərəkatına  çevrilməsinin  əsasını 
qoyanlardan biridir. 
Ə. M. Topçubaşi ömrünün ahıl çağlarında  qürbətdə yaşamağa 
məcbur oldu. O, 14 illik muhacirət həyatında da bir an belə olsun 
milli  istiqlaliyyət  uğrunda  mübarizədən  əl  götürmədi.  Ə.  M. 
Topçubaşi  1920-ci  il  28  aprel  çevrilişindən  sonra  ADR-in  zorla 
devrilməsini,  RSFSR-in  beynəlxalq  hüquq  normalarını  kobud-
casına  pozmasını  dünya  birliyinə  çatdırmaq  üçün  məqsədyönlü 
fəaliyyətə başladı. 1920-ci il sentyabrın  8-də onun sədrlik etdiyi sülh 
heyəti  adından  Millətlər  Cəmiyyətinə  aşağıdakı  bəyanatla 
müraciət  olunur:  "Azərbaycan  milləti  Cenevrədə  birləşmiş  olan 
millətlər  təmsilçilərinə  müraciət  edərək  Azərbaycan  xalqının 
məruz qaldığı ələm və nəqabilə nəzəri diqqətinizi cəlb etmək istəyir. 
1920-ci ilin aprelində rus bolşevikləri Azərbaycanı istila etdi 
və qeyri-bərabər hərbdən sonra Qızıl Ordu məmləkəti əsgəri işğal 
altına aldı. O vaxtdan bəri Azərbaycanda üsyanlar davam edir. 
Biz, Millətlər Cəmiyyəti Ali Məclisinin Azərbaycan millətinə 
və  onun  haqlı  tələbatına  mənəvi  himayə  göstərəcəyinə    ümid 
edirik". 
Noyabr ayında Ə. M. Topçubaşi özü Millətlər Cəmiyyətinin 
Cenevrədəki toplantısında iştirak edib Azərbaycan istiqlalını dünya 
birliyinin  nəzər-diqqətinə  çatdırdı.  Bundan  sonra  o,  Lozanna, 
Genuya,  London  konfranslarında  iştirak  edərək  yeni  bolşevik 

---